دکتر محمدمهدی اسماعیلی
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران

۱- کتاب، تمدن و ایران
پدید آوردن کتاب و آفرینش آن، فرایندی پیچیده و روندی دشوار است که شاید در ایران امروز کمتر شخصیتی چون رهبر فرزانه انقلاب بر همه اجزای آن اشراف داشته باشد و دقایق بسیار و ظرائف فراوان آن را بداند.
از یک سو، نگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به کتاب برآمده از یک «رویکرد تمدنی» و شناخت تاریخی است. ایشان معتقدند که «کتاب مادر تمدن‌ها و نیز عصاره آنهاست» و از این حیث، ایشان کتاب را از ارزشمندترین فرآورده‌های بشری و «گنجینه بزرگ‌ترین ثروت‌های بشر» یعنی دانش و تحقیق می‌دانند. از سوی دیگر، رهبری سهم مسلمانان در ترویج و گسترش کتاب (با هدف روشن‌اندیشی و روشن‌بینی) را سهمی بزرگ ارزیابی می‌کنند، چنانکه می‌فرمایند، نوشته‌ها و کتاب‌های مسلمانان توانست در دنیای مسیحی چون خورشیدی بر دوران سیاه قرون وسطی بتابد و اروپایی‌ها را از آن دوران سنگین عبور دهد.
رهبر انقلاب در نظریه خود این رویکرد تمدنی و تاریخ‌سازی مسلمانان را با «ایران» نیز پیوند می‌زنند و تصریح می‌کنند که ارتباط ملت ایران با کتاب «بنیانی، عمیق و کهن است. ما امروز و دیروز با مقوله کتاب آشنا نشده‌ایم.» به عبارتی، رهبر معظم انقلاب یک «مزیت ایرانی» را به ما یادآور می‌شوند و پیوستگی دائمی ایران و کتاب را در تفسیر تاریخی خود مدنظر قرار می‌دهند.
 
۲- حافظ سنت کتابخوانی
باید دانست که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای شخصیتی برآمده از «سنت کتابخوانی» است و بهترین حافظ این سنت عظیم نیز در عصر حاضر به شمار می‌روند. کتاب‌دوست حقیقی‌ای مانند ایشان، هیچ‌گاه اولویت‌های دیگر را بر اولویت کتاب ترجیح نمی‌دهد، بلکه آن را به عنوان غذای روح و ذهن انسان، یک جزء واجب از حیات عقلی، اعتقادی و اسلامی می‌داند. به همین اعتبار، سرنوشت کتاب، کتابخوانان و کتابخوانی برای ایشان مهم است.
در چنین سنتی بدیهی است که نزد ایشان «قوام کتاب به اهتمام در کتابخوانی است» و نه‌تنها امر می‌کنند که «مردم را وادار کنیم به کتابخوانی؛ نخبگان را به تولید کتاب وادار کنیم» بلکه بارها در مقام منتقد جدی وضع کتابخوانی و سرانه مطالعه به تذکر معایب موجود پرداخته‌اند. عتاب و خطاب ایشان به دانشجویان یکی از جلوه‌های بارزِ شخصیت انتقادی رهبر فرزانه انقلاب در این عرصه است: «مسأله کتابخوانی و نهضت کتابخوانی خیلی در بین مجموعه‌های دانشجویی رواج مطلوب نداشته است. شما دانشجویان که متأسفانه کتاب نمی‌خوانید. بنده کتابخوانم و خیلی دلم می‌خواهد شما جوان‌ها واقعاً کتاب بخوانید.»

وجه دیگر حفاظت رهبری از سنت کتابخوانی در ایران به دانش فنی و ارزیابی تخصصی ایشان در مقام یک کتاب‌شناس زبده برمی‌گردد. برای نمونه می‌توان به نکات محتوایی مقام معظم رهبری که روز دوشنبه ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۳ در گفت‌وگو با ناشران، نویسندگان و… ارائه شد، اشاره کرد. البته و بدون اغراق، صدها نکته مانند این نکات در طول دهه‌ها توسط ایشان بیان شده است.
رهبر انقلاب در یک ارزیابی موجز از شیوه‌های معرفی مولوی در روزگار ما فرمودند: «این مولوی که حالا دارند معرفی می‌کنند، با مولوی صاحب مثنوی خیلی فرق دارد.» رویکرد دقیق ایشان به شیوه‌های معرفی و پاسداشت مفاخر ایرانی در آثار و محصولات فرهنگی و پیامدهای آن، عمق بی‌نظیر خود را در همین گفت‌و‌گوها مانند همیشه نشان داد. این رهنمودها نه‌تنها باید چراغ راه همه ما باشد، بلکه مسئولیت‌های محتوایی همه صاحبان افکار را سنگین‌تر می‌کند.
 
۳- تحول در کتابخوانی اجتماعی
دانش فنی رهبری در حوزه کتاب صرفاً در اشراف محتوایی خلاصه نمی‌شود، بلکه ایشان بر جزئیات فرایند تولید، توزیع و ترویج آن تسلط دارند و ساختارها، روندها و وضع گذشته و حال را می‌شناسند. به همین جهت می‌توان گفت که بازدید سه ساعته رهبر فرزانه انقلاب از نمایشگاه بین‌المللی کتاب یک ارزیابی محققانه از راه طی شده و یک چشم‌انداز جامع برای آینده را پیش روی همه کتاب‌دوستان ایران می‌گذارد.
چگونگی تولید، شیوه‌های ترویج و نظام توزیع کتاب از مهم‌ترین رهنمودهای ایشان بود و تأکید دوباره رهبر انقلاب بر تقویت عرضه کتاب و دیگر محصولات فرهنگی که مطالبه چندین ساله ایشان است، ما را در اجرای طرح جامع بازنگری در نظام توزیع محصولات فرهنگی مصمم‌تر کرد. در سه سال گذشته ما با پیمایش‌های کلان و نیز بررسی‌های نقطه به نقطه، بسیاری از گره‌های نظام توزیع را شناسایی و در مواردی مرتفع کرده‌ایم. تأکید ایشان سبب شتاب در اجرای این طرح جامع خواهد شد و ما همه سازکارهای اجرایی را معطوف به تغییر این نظام توزیع خواهیم کرد تا وضع موجود به نفع «دسترسی آسان به کتاب و بهای ارزان آن» دگرگون شود.
دغدغه دیگر رهبر فرزانه ما در بازدید دوشنبه صبح از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، گسترش «فعالیت‌های ترویجی» است. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای از جمله به نقش فعالان فضای مجازی در فرهنگ‌سازی برای کتابخوانی و نیز مسئولیت‌های دیگر نهادها مانند وزارت آموزش و پرورش پرداختند. من معتقدم که برای این فرهنگ‌سازی، در کنار افزایش کتابخانه‌های عمومی نیازمند «انجمن‌های ترویج مطالعه» هستیم و در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، گسترش این انجمن‌های تخصصی را در همکاری با مؤسسات فرهنگی و بخش‌های غیردولتی دنبال خواهیم کرد.
«انجمن‌های ترویج مطالعه» می‌تواند از سطوح محلی و ملی تا انجمن‌های جهانی با مشارکت ایرانیان داخل و خارج از کشور را در برگیرد و ما غیر از همکاری متداول با مؤسسات تخصصی، خصوصی و علمی، با همکاری وزارتخانه‌های علوم و آموزش و پرورش، از همه ظرفیت‌ها برای این فعالیت ترویجی بهره خواهیم گرفت.
یک هدف راهبردی من در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تحول در «کتابخوانی اجتماعی» بوده است که به «تحول اجتماعی» نیز در حوزه کتاب می‌انجامد تا نقش مرجع کتاب در جامعه دوباره احیا شود. تأکیدات رهبر معظم انقلاب نشان داد که ما باید این راهبرد را با سرعت و قدرت بیشتری اجرایی کنیم و در میدان عمل، پیاده سازیم. در عین حال، ما نباید نسبت به ابزارهای متنوع جهت فرهنگ‌سازی برای کتابخوانی بی‌تفاوت باشیم.
بنابراین، مأموریت‌های خود را صرفاً در افزایش کتابخانه‌های عمومی خلاصه نخواهیم کرد، بلکه به نحو همزمان، نسبت به گسترش «فرهنگ مطالعه» اهتمام روزافزون خواهیم داشت. همان‌طور که رهبر انقلاب سال‌ها پیش فرمودند «کتاب باید برای اصلاح فرهنگ عمومی منتشر شود» و یکی از راه‌های این اصلاح، ترویج کتابخوانی و پاسداری از این سنت عظیم در ایران بزرگ است. امید داریم که خداوند این توفیق را به ما ارزانی دارد.