عندلیب فرازی صابر، کارشناس فرهنگی
مترجم: زهره صفاری

حدود 200 بنای تاریخی شاخص و مهم در طول 100 روز بمباران بی‌امان اسرائیل در باریکه غزه ویران یا نابود شده است.
بنابر اسنادی که ان‌جی‌او‌ها از تخریب بناهای تاریخی غزه منتشر کرده‌اند، بندری که قدمت آن به 800 سال قبل از میلاد برمی‌گشت، مسجدی که مجموعه‌ای از نسخ خطی کمیاب را در خود داشت و یکی از قدیمی‌ترین کلیساهای بزرگ جهان، تنها گوشه‌ای از دست‌کم 195 میراث فرهنگی و آثار باستانی به شمار می‌روند که اسرائیل از 7 اکتبر تاکنون نابود کرده است.
در واقع تخریب و محو میراث فرهنگی یکی از چندین جرم جنگی است که آفریقای جنوبی هفته گذشته، در شکایت علیه رژیم صهیونیستی در دیوان بین‌المللی کیفری مطرح کرد. این بخش در کیفرخواست ارائه‌شده، با این مضامین مطرح بود: «اسرائیل شمار زیادی از مراکز آموزشی و فرهنگی فلسطین از جمله کتابخانه‌ها، مراکز مذهبی و آثار باستانی مهم را تخریب و نابود کرده است.»
غزه یکی از کهن‌ترین مناطق دارای سکنه در جهان به شمار می‌رود و قدمت برخی از بناهای آن دست‌کم به قرن 15 قبل از میلاد برمی‌گردد. این باریکه امپراطوری‌های مصر باستان، آشوری‌ها و رومیان را تجربه کرده است و کنعانی‌ها؛ اجداد فلسطینی‌ها نیز میراث فرهنگی بسیاری از خود در آن به‌جا گذاشته‌اند.
 
میراث‌هایی که مانند ندارند
از بعد استراتژیک، غزه در ساحل شرقی مدیترانه واقع شده و نخستین مسیرهای تاریخی تجاری اروپا-آسیا به آفریقا به شمار می‌رود و به عبارت بهتر بنادر غزه، آن را به قطب منطقه‌ای تجاری و فرهنگی بدل کرده بودند.
وزیر گردشگری و میراث فرهنگی غزه پس از آنکه اسرائیل در 8 دسامبر مسجد بزرگ العمری را با بمباران‌هایش تخریب کرد، گفت: «جنایت هدف گرفتن و تخریب آثار باستانی باید جهان و یونسکو را به تحرک وادارد تا برای حفظ آثار فرهنگی و شهری اقدامی کنند.»
این حملات ممکن است مجموعه‌های نسخ خطی قدیمی را برای همیشه نابود کند. کلمبا استوارت، مدیر موزه هیل و کتابخانه‌های نسخ خطی معتقد است: «مجموعه‌های نسخ خطی که در اطراف مساجد نگهداری می‌شد، به خاطر تداوم حملات غیرقابل دسترس شده‌اند.»
اسبر سابرین، رئیس ان‌جی‌او بین‌المللی که آثار باستانی غزه را مستند کرده است، می‌گوید: «جنایتی که آثار باستانی را تحت‌تأثیر قرار دهد، بخشی از تبعات جانبی نسل‌کشی است. کتابخانه‌ها منابع فرهنگی هستند و حمله به آنها حمله به میراث فرهنگی است. آنچه در حال وقوع است، جرم جنگی محسوب می‌شود و این خلاف کنوانسیون نخست لاهه است.»
وی خاطرنشان کرد: «اسرائیل درصدد است تا هر گونه رابطه میان مردم و سرزمین فلسطین را نابود کند. این امر کاملاً آشکارا و تعمدی انجام می‌شود. میراث فرهنگی غزه جزئی از مردم، تاریخ و روابط آنهاست.»
 
اسرائیل، ریشه‌ها را نشانه رفته
در حالی که در این نسل‌کشی فرهنگی، آثار ملموس مانند موزه‌ها، کلیساها و مساجد را نشانه رفته‌اند اما میراث معنوی مانند آداب و رسوم، فرهنگ و هنرهای بومی نیز از این جنایت در امان نمانده‌اند. علاوه بر آن، تخریب اتحادیه هنرمندان فلسطین و کوزه‌های سفالی خاص را که به هنر مناطق الفواخر غزه برمی‌گردد نیز باید به این فهرست افزود.
یونسکو در بیانیه‌ای که در اختیار الجزیره گذاشته، اعلام کرد: «گرچه اولویت همواره بر حفظ شرایط انسانی است اما نگهداری از میراث فرهنگی نیز در تمامی ابعاد آن باید مورد توجه قرار گیرد. در رابطه با این ضرورت، یونسکو از همه بازیگران درگیر می‌خواهد که به قوانین بین‌المللی احترام بگذارند. آثار فرهنگی نباید به‌خاطر منافع نظامی، هدف قرار گرفته یا بهره‌برداری شود چراکه زیرساخت شهری به شمار می‌رود.»
در حال حاضر از چهار موزه غزه، دو تای آن با خاک یکسان شده‌اند که یکی از آنها موزه رفح است که مجموعه طلا و جواهرات و سکه را در خود داشت.
کتابخانه‌ها نیز گرچه به اندازه آثار باستانی غزه قدمت ندارند اما منابع و ذخیره فرهنگی به‌شمار می‌روند. در یک هفته توقف بمباران‌های اسرائیل که از 24 نوامبر آغاز شد، فلسطینی‌ها توانستند میزان تخریب‌ها را بررسی کنند که مشخص شد بسیاری از ساختمان‌های عمومی ازجمله مرکز فرهنگی الشوا -محل تشکیل مذاکرات صلح میان یاسر عرفات، رئیس تشکیلات خودگردان و بیل کلینتون، رئیس‌جمهور امریکا در دهه 1990-تخریب شده‌اند، یا کتابخانه مسجد بزرگ العمری که نسخ نایاب خطی، از قرآن‌های قدیمی گرفته تا بیوگرافی حضرت محمد(ص) و کتاب‌های فلسفی و داروسازی نایاب در آن بود نیز از این حملات در امان نماند. حجم زیادی از این نسخ در نبردهای صلیبی و جنگ جهانی اول از بین رفته بود اما 62 کتاب باارزش همچنان وجود داشت که در جریان بمباران 8 دسامبر مسجد العمری، این آثار نیز تخریب شده‌اند.
براساس گزارش وزارت گردشگری و میراث فرهنگی غزه در این جنگ 104 مسجد تخریب شده‌اند. در این میان کلیساهای قدیمی غزه نیز در امان نمانده‌اند. یکی از آنها کلیسای ارتودکس یونانی بود که سومین کلیسای قدیمی جهان به شمار می‌رفت اما در حمله 19 اکتبر اسرائیل تخریب شد.
فدل آلاتل، یکی از باستان‌شناسان غزه نگران آن است که بسیاری از مقبره‌های کشف‌شده پیش از 7 اکتبر از بین رفته باشند: «در این منطقه بمب‌های فسفری ریخته شد و میزان تخریب مشخص نیست. علاوه بر این با شروع زمستان، باران و برف نیز حجم ویرانی‌ها را بالاتر می‌برد. میزان تخریب ایجاد شده در جنگ فعلی به مراتب بدتر از گذشته است اما با توجه بشدت حملات نمی‌توان برآورد دقیقی از آن داشت.»
وی افزود: «موقعیت منطقه با توجه به بمباران‌ها هر 5 دقیقه یک‌بار تغییر می‌کند و عکاسان بومی قادر به بازگشت به مناطق آسیب‌دیده نیستند. اما با همه اینها شک ندارم که این شرایط روزی تمام خواهد شد. حتی اگر آنها بخواهند گذشته ما را از بین ببرند، ما با ساختن آینده غزه برمی‌گردیم.»