محمد تقی‌زاده
منتقد سینما

با وجود افول سینمای غیرکمدی ایران در سال‌های اخیر، شانس انتخاب این فیلم‌ها برای معرفی اسکار بسیار کم است. فیلم‌هایی همچون «مست عشق» از حسن فتحی را نمی‌توان خیلی قابل اعتنا دانست. فیلم تجربه‌گرایانه «چرا گریه نمی‌کنی؟» از علیرضا معتمدی با وجود ارزش‌های بومی، شانسی برای دیده شدن در اسکار ندارد. بقیه آثاری که امسال روی پرده رفته هم حتی روی کاغذ هم گزینه جدی برای اسکار نیستند.
از این رو سینمای مستند بهترین گزینه برای معرفی اسکار است، چراکه از یک سو سینمای اجتماعی همچنان‌ که گفته شد شانسی برای معرفی به اسکار ندارد و از طرف دیگر، سینمای مستند در سال‌‌های اخیر و با آمدن محمد حمیدی‌مقدم جان‌ تازه‌ای گرفته و شاهد آثار جذاب و مستندهای داستانی مهمی بودیم که نه تنها در داخل بلکه می‌توانند زبان جهانی نیز داشته باشند چنان‌که چند فیلم مستند در سال گذشته در جشنواره‌های خارجی خوش درخشیدند و این اعتبار بین‌المللی می‌تواند شانس آنها را برای حضور در اسکار افزایش دهد.
مستند «در جست‌و‌جوی فریده» در
سی و ششمین جشنواره جهانی فیلم فجر به نمایش درآمد و به عنوان نماینده سینمای ایران به اسکار ۲۰۲۰ معرفی شد و البته که تندیس اسکار را برای سینمای ایران به ارمغان نیاورد، اما به نظر می‌رسد امسال هم این سینمای مستند است که می‌تواند نماینده شایسته ایران برای حضور در اسکار باشد. سینمای مستند با توجه ویژه سازمان سینمایی در سه سال اخیر، از نظر تولید و اکران رشد غیرقابل کتمانی داشته است. در ادامه مروری بر باکیفیت‌ترین فیلم‌های مستند یک‌سال گذشته که احتمال دارد برای اسکار انتخاب شوند، داشته‌ایم.
 
قوی‌دل
مستند «قوی‌دل» از بومی‌ترین مستندهایی است که می‌تواند گزینه خوبی برای معرفی به اسکار باشد، چرا که واجد چند ویژگی مهم و متمایز است. قوی‌دل به‌شدت ایرانی است و تلاش‌های یک مرد میانسال را در دل ماجرایی جنجالی روایت می‌‌کند. از سوی دیگر مستندی خوش‌ساخت است که دغدغه اجتماعی دارد و می‌توان این نگرانی جمعی را به یک دغدغه جهانی سوق داد.
قوی‌دل ساخته علی فراهانی صدر در حالی در جشنواره مستند عنوان بهترین فیلم را کسب کرد که در ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی، هنری و حتی اقتصادی قابل بحث است. پرونده خون‌های آلوده فرانسوی به ایران، به زغم فیلمساز و پژوهشگران این فیلم از جمله مهم‌ترین پرونده‌های قضایی تاریخ معاصر ایران است که به موضوع ورود خون‌های آلوده به ایران از سوی کشور فرانسه اشاره دارد و فیلم سعی دارد در حین معرفی احمد قویدل، این پرونده مهم را از زبان او روایت کند تا جایی‌ که در برخی اوقات داستان احمد قویدل و خون‌های آلوده در هم تنیده و برخی اوقات یکی بر دیگری می‌چربد تا مخاطب از دو جهت همراه و سمپات با مستند شود: نخست تلاش‌های مدیر کانون هموفیلی ایران برای احقاق حق بیماران و دوم، موضوع و چند و چون داروهای آلوده فرانسوی که از ب بسم‌الله تا نون پایان آن در این مستند به تماشاگر معرفی و تبیین می‌شود.
 رویاباف و قاضی
مستند «رویاباف و قاضی» فیلم تازه حسام اسلامی، روایتی است از تلاش مردم منطقه سوادکوه برای یافتن گنج. ویژگی مهم و متمایز این مستند با دیگر رقبای خود در معرفی به اسکار این است که «رویاباف و قاضی» حضور بین‌المللی زیادی داشته و در جشنواره‌های متعددی شرکت کرده است. «رویاباف و قاضی» آبان ۱۴۰۲ در جشنواره «ایدفا» به عنوان تنها فیلم ایرانی تولید شده در ایران، نمایش داده شد؛ این مستند پس از آن در جشنواره «تروفالس» میسوری امریکا روی پرده رفت و اکران در «هات داکس» سومین حضور بین‌المللی این مستند است. این مستند، بعد از آن در جشنواره ژان روش پاریس و میلینیوم ورشو، نمایش داده شد. حسام اسلامی، پیشتر مستندهای «محاکمه مصدق»، «پروژه ازدواج»، «متهمین دایره بیستم» و... را کارگردانی کرده است.

آخرین کوسه نهنگ
مستند «آخرین کوسه نهنگ» یک مستند محیط زیستی است که برنده جایزه بهترین موسیقی و بهترین تصویربرداری از هفدهمین جشنواره مستند «سینماحقیقت» شده است. رامتین بالف، کارگردان مستند که تصاویر کمتر دیده شده‌ای را به نمایش می‌گذارد عنوان کرده که دو دهه است در حوزه محیط زیست فعالیت دارد، اما مستند به لحاظ فرم و ساختار و فضای کار کاملاً سوررئالیستی است، چراکه در این مستند وارد جریان سیال ذهن می‌شویم. همان گونه که عنوان می‌شود «سفری به اعماق سیال ذهن آنجا که تو را در هیبت یک کوسه نهنگ مشاهده می‌کنم» و روایتی سوررئال با محور طبیعت‌دوستی در این اثر را شاهد هستیم.
به نظر می‌آید با وجود امکانات و سابقه‌ای که سینمای مستند جهان درباره ساخت آثار محیط زیستی دارند، کار مستند «آخرین کوسه نهنگ» برای حضور و رقابت با همتایان فرنگی خود بسیار سخت باشد.
 
خانواده خلج
مستند «خانواده خلج» به صورت مشترک توسط مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی و اتاق بازرگانی تهران تولید شده و اولین اکران آن در هفدهمین جشنواره بین‌المللی فیلم مستند ایران «سینماحقیقت» بود.
مستند «خانواده خلج» به کارگردانی مریم الهامیان و مصطفی حاجی قاسمی در جشنواره فیلم «سینماحقیقت» جایزه بهترین کارگردانی را از آن خود کرد. این مستند درباره خانواده‌ای است که یک مرغداری تأسیس می‌کنند، بدهی بانکی و مشکلی که برای بازگرداندن بدهی به وجود می‌آید، باعث تعطیلی مرغداری و درگیری خانواده می‌شود اما ساخت مستند و تلاش کارگردان‌های این اثر برای رساندن فیلم به دست مسئولان در نهایت باعث می‌شود پیش از آغاز هفدهمین جشنواره «سینماحقیقت»، پرونده به نفع خانواده خلج مختومه شود. تولید این فیلم مستند چهار سال زمان برده است و در شهرهای اصفهان، گلپایگان، رودهن و تهران فیلمبرداری شده است. «خانواده خلج» مضمون اجتماعی و اقتصادی خوبی دارد و تلاش شبانه‌روزی یک خانواده کارآفرین ایرانی را به تصویر می‌کشد، از این رو می‌تواند گزینه موفقی برای معرفی ایرانی‌ها به مردم جهان باشد که با وجود عدم موفقیت در اسکار، از لحاظ فرهنگی و اجتماعی برای ایران بسیار مؤثر خواهد بود.
 
پورزال
مستند «پورزال» به کارگردانی ماریا ماوتی، یکی از آثاری است که در هفدهمین جشنواره «سینماحقیقت» که با تمرکز بر دو موضوع آب و جمعیت برگزار شده، شرکت داشت. این مستند کوتاه روایتگر زنی سالمند و تنهاست که در روستایی لم‌یزرع در سیستان و بلوچستان زندگی می‌کند و به تعبیر او، این روستا زمانی مانند بهشت سرسبز و پر آب و درخت بوده است. جایی که در گذشته پرندگان روی شاخسار درختان آن، چهچهه سر می‌داده و گله‌های گوسفند در مزارع آن می‌چریده و ماهیان بی‌شماری در رودخانه‌ها و آب‌هایش می‌جهیده‌اند، اما اکنون به دلیل خشک شدن هامون و هیرمند، درخت‌های آن خشکیده و سرسبزی، جای خود را به بیابان داده و صدای طوفان خاک، جای چهچهه زیبای پرندگان را گرفته و خانه‌هایش خالی از سکنه و عمارت‌هایش ویران شده‌اند.
یکی از نکات ساختاری و زیبای مستند پورزال استفاده درست و تأثیرگذار از تکنیک کمیک موشن است، به‌طوری که خاطرات و تصاویر سرسبزی روستا و مزارع آن در گذشته و پرندگان و حیوانات و دریاچه پر آب و ماهیانش را از دید این پیرزن از طریق کمیک موشن می‌بینیم که در چشمش حیاتی دوباره پیدا می‌کنند؛ حیاتی که البته دوامی ندارد و دوباره آنچه که می‌بیند زمین‌های ترک خورده و طوفان خاک است.
مستند «پورزال» از این لحاظ که به یکی از مهجورترین مناطق ایران و حتی جهان سر زده و مراحل ساخت سختی را گذرانده می‌تواند برای تماشاگر جهانی جذاب باشد. ضمن اینکه از نظر فنی نیز مستند واجد امتیازات جالب و ویژه‌ای است و گزینه بدی از طرف ایران برای معرفی به اسکار 2025 به شمار نمی‌آید.