نقاط مثبت و منفی برگزاری همزمان بخش حضوری و مجازی نمایشگاه کتاب تهران در گپ‌وگفت «ایران» با دو نفر از اهالی نشر
چالش سخت اما جذاب برای اهالی کتاب
همزمانی برپایی بخش فیزیکی نمایشگاه کتاب تهران با بخش مجازی آن، اتفاقی است که اهالی نشر و مردم برای دومین دوره شاهد آن بودند؛ تغییری در چگونگی برپایی این رویداد علمی- فرهنگی که طی دوره اخیر با نظرات مختلفی همراه شد. عده‌ای تأکید دارند که همزمانی بخش مجازی با شکل حضوری نمایشگاه کتاب، سبب کاهش تعداد مراجعه‌کنندگان می‌شود و عده دیگری هم تأکید بر ادامه‌اش به همین شکل دارند.
نظرات مختلف اهالی نشر درباره این شیوه
برخلاف آن چیزی که در عرصه فرهنگ و هنر شاهد هستیم، برگزاری اختتامیه رویدادهای فرهنگی را نباید پایان آنها به شمار آورد؛ مسأله‌ای که درباره نمایشگاهی به وسعت کتاب تهران هم صادق است و می‌توان در شرایطی که زمان چندانی از اتمام دوره اخیرش نگذشته در بررسی نقاط قوت و ضعف آن به راهکارهایی برای برگزاری هرچه بهتر دوره‌های بعدی آن دست‌یافت.
یکی از مواردی که در برپایی نمایشگاه کتاب سی‌وچهارم شاهد بودیم گلایه برخی ناشران و حتی کارشناسان فرهنگی پیرامون برپایی همزمان بخش فیزیکی و مجازی این نمایشگاه بود؛ آنان تأکید داشتند با وجود تسهیلاتی که فروش غیرحضوری در اختیار علاقه‌مندان می‌گذارد، بسیاری عطای مراجعه حضوری را به لقای آن می‌بخشند و منتقدان باید این احتمال را در نظر داشت که طی سال‌های آینده شاهد کاهش تعداد بازدیدکنندگان بخش فیزیکی باشیم؛ مسأله‌ای که البته برخی از ناشران همچون سید عباس حسینی‌نیک، مدیر مسئول انتشارات مجد در زمره مخالفانش هستند. این فعال حوزه نشر درباره چرایی تأکیدی که بر اهمیت همزمانی برپایی این دو بخش دارد به «ایران» می‌گوید: «به نظرم همزمانی نمایشگاه حضوری و مجازی مشکلی برای ناشران ایجاد نمی‌کند. شاید مهم‌ترین عیب آن را بتوان در این دانست که ناشران برای مدیریت همزمان در هر دو شکل نیازمند نیروی انسانی بیشتر و هزینه قابل توجهی هستند.»
البته حسینی‌نیک منکر برخی دشواری‌های این همزمانی نیست و ادامه می‌دهد: «به هر حال هر تصمیمی، در هر حیطه‌ای و در هر کجای جهان که باشد با نقاط مثبت و منفی متعددی روبه‌رو خواهد بود، منتهی مهم این است که ببینیم کدام کفه بر آن یکی سنگینی می‌کند. نکته‌ای که درباره بحث همزمانی این دو بخش نمایشگاه کتاب هم حاکم است؛ به عقیده من فواید این شکل از برگزاری نمایشگاه کتاب تهران بیش از نکات منفی آن است.»
این ناشر و پژوهشگر حقوق، توصیه‌ای هم برای متولیان فرهنگی دارد، اینکه برای تصمیم‌گیری در چگونگی برگزاری نمایشگاه کتاب سال 1403 می‌توانند از همراهی و نظرات اهالی نشر استفاده کنند. حسینی‌نیک در همین خصوص نیز می‌گوید: «به هر حال من ناشر یا دیگر همکاران فعال نشر، نظرات شخصی‌مان را می‌گوییم و اینجا مسئولان فرهنگی هستند که باید برای دوره‌های بعد تصمیم بگیرند؛ ای کاش متولیان معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از همین حالا که چندی است پرونده سی‌وچهارمین دوره بسته شده در تعامل با صنوف نشر برای دستیابی به بهترین راهکارها به منظور برطرف ساختن کاستی‌های حاضر بکوشند.»
مدیر مسئول انتشارات مجد در بخش دیگری از سخنانش به شکل‌گیری موج همگانی در تشویق مردم برای حضور در نمایشگاه کتاب تهران اشاره می‌کند و می‌گوید: «اگر بخش مجازی نمایشگاه به زمان دیگری موکول شود شاید دیگر شاهد شکل‌گیری چنین موجی از تبلیغات نباشیم، در شرایطی که حداقل طبق روالی که تا به امروز شاهد بوده‌ایم، از اهالی رسانه گرفته تا خود مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و حتی ناشران و خانواده کتاب از کمی مانده به برپایی این رویداد فرهنگی برای دعوت مردم به خرید کتاب و مطالعه می‌کوشند.»
به گفته این استاد دانشگاه شاید بهتر باشد متولیان فرهنگی، بررسی‌های بیشتری برای چگونگی حضور کتابفروشان در این نمایشگاه بین‌المللی داشته باشند. حسینی‌نیک ادامه می‌دهد: «این مورد هم از آن دست مسائلی است که می‌توان در تعامل با خود اهالی نشر به بهترین تصمیم درباره‌اش دست یافت. آن هم در شرایطی که بهره‌مندی از این مشورت‌ها نیازمند صرف هزینه‌ای نیست و از سویی باعث راه افتادن هیچ رانت و حاشیه‌ای نمی‌شود!»
همان‌طور که این ناشر و دیگر اهالی فرهنگ تأکید دارند برپایی بخش مجازی نمایشگاه کتاب، اتفاقی که می‌توان آن را از نتایج شیوع کرونا دانست سبب دسترسی سهل‌تر عموم مردم به تازه‌های نشر می‌شود. از همین بابت نیز حسینی‌نیک معتقد است اعمال هرگونه تغییری در چگونگی برگزاری این رویداد فرهنگی در دوره‌های آینده نیازمند در نظر گرفتن جوانب مختلف است.
اما و اگرهای نمایشگاه کتاب تمامی ندارند
سعید مکرمی مدیر مسئول انتشارات «اسم» با احتیاط بیشتری درباره اینکه با کدامیک از نظرات طرح شده موافق است صحبت می‌کند؛ او نیز به «ایران» می‌گوید: «اینکه من ناشر، بدون حساب و کتاب جدی بگویم با همزمانی بخش فیزیکی و مجازی موافق هستم یا مخالف چندان درست به نظر نمی‌رسد. برپایی نمایشگاه کتاب تهران طی همه سال‌های برگزاری‌اش، از همان ابتدا تا بهار جاری که سی‌وچهارمین دوره آن سپری شده با اما و اگرهای مختلفی روبه‌رو بوده و همچنان هم هست. همین که زمزمه‌های سالانه برگزاری نمایشگاه کتاب شروع می‌شود برخی هنوز تأکید دارند که چرا نمایشگاه برگزار می‌شود! عده‌ای درباره ضرورت تغییرات اساسی در نحوه برگزاری‌اش می‌گویند و...»
به گفته این ناشر- کتابفروش، تحلیل مسائلی از این دست کار دشواری است. مکرمی ادامه می‌دهد: «هر یک از ما اهالی نشر بر اساس تجربیات خود نظرات‌مان را ارائه می‌دهیم و اینجا متولیان فرهنگی هستند که باید تصمیم‌گیری کنند. هرچند که معتقدم تحلیل رویدادی همچون نمایشگاه کتاب که در چنین سطح وسیعی برگزار می‌شود کاری بسیار دشوار و نیازمند بررسی‌هایی همه جانبه است.»
مکرمی با تأکید بر اینکه نمایشگاه کتاب تهران فرصت خوبی برای عرضه کتاب‌های عموم ناشران است، می‌گوید: «برای برخی از ناشران، بویژه ناشران شهرستانی و حتی برخی از ناشران تهرانی، حضور در نمایشگاه کتاب تهران در حکم تنها فرصتی است که برای عرضه آثار خود دارند. بویژه آنکه حتی ناشران بزرگ هم قادر به عرضه همه کتاب‌های خود در یک کتابفروشی نیستند، مگر آنکه خود صاحب کتابفروشی هم باشند و این یکی از دلایلی است که متولیان را بر آن می‌دارد با احتیاط بیشتری دست به تصمیم‌گیری و اعمال هر گونه تغییری بزنند.»
به گفته مدیر مسئول انتشارات اسم، مواجهه مسئولان معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با نظرات و حتی گلایه‌های متعدد اهالی نشر، آنان را وادار به اخذ تصمیماتی تازه از جمله فراهم کردن زمینه‌های ورود کتا‌بفروشی‌ها به جمع حاضران در نمایشگاه کتاب تهران کرده است. با اینکه در برگزاری شکل مجازی نمایشگاه کتاب بسیاری از افراد به دلیل بی‌نیازی از صرف هزینه‌های رفت‌وآمد، حتی جست‌و‌جو برای پیدا کردن پارکینگ و... موفق به خرید کتاب می‌شوند اما نمی‌توان منکر این شد که بخش فیزیکی نمایشگاه کتاب امسال حتی با درنظر گرفتن نرخ تورم با فروش قابل توجهی روبه‌رو بوده است.»
او در پایان تأکید می‌کند: «امیدوارم متولیان و دست‌اندرکاران قبل از هر گونه تصمیم‌گیری درباره ادامه همزمانی بخش فیزیکی و مجازی نمایشگاه کتاب، تمام ضلع‌های بزرگی‌اش را در نظر داشته باشند. به عقیده من، نمایشگاه کتاب تهران امسال را باید از چند دریچه بررسی کرد، هم بحث حضور همزمان ناشران در دو بخش فیزیکی و مجازی مطرح است و هم کتابفروشان که حضورشان مهم‌ترین تغییر تازه نمایشگاه کتاب به شمار می‌آید. باید پای گفته‌های همه اینها نشست، بررسی کرد و در نهایت تصمیم به تداوم یا قطع این شیوه برگزاری گرفت.»