یلدا؛ لنگر هویتی بیننسلی
سید ضیاءهاشمی
عضو هیأت علمی دانشگاه
و معاون علمی-فرهنگی معاون اول رئیس جمهور
یلدا آیینی تعاملساز و مولد صمیمیت و سرمایه اجتماعی است. از منظر علوم اجتماعی یلدا نه تنها یک آیین سنتی، بلکه سازوکاری اجتماعی برای تولید اعتماد، همبستگی و پیوندهای افقی در جامعه است. جوامعی که آیینهای جمعی منظم دارند، از سرمایه اجتماعی بالاتری برخوردارند. در این قیاس، آیین شب یلدا نیز خانوادهها، نسلها و خویشاوندان را در یک «کنش متقابل معنادار» گرد هم جمع میکند.
بر اساس پیمایشهای اجتماعی، اکثر ایرانیان یلدا را مهمترین آیین خانوادگی سال میدانند؛ آیینی که هنوز علیرغم فشارها و محدودیتهای مالی و اقتصادی حفظ شده است.
آیین یلدا یک کارکرد بسیار مهم در حوزه سالمندی هم دارد. در ایران معاصر یکی از مسائل اجتماعی مهم، چالشهای سالمندی، تنهایی و انزوای اجتماعی است. این پدیده به طور مستقیم و غیرمستقیم، توأمان سلامت روان و جسم سالمندان را تهدید میکند. در عین حال آیینهای جمعی فرهنگی و سنتی هم پیوندهای افقی و هم روابط بیننسلی را تقویت میکنند. آیینهایی مانند یلدا کهنسالان را از «حاشیه» به مرکز خانواده باز میگردانند.
طبق دادههای آماری، جمعیت سالمندان ایران تا دو دهه آینده به بیش از ۲۵ درصد جمعیت کشور خواهد رسید. در چنین شرایطی آیینهای جمعی نقشی حیاتی و تأثیری پیشگیرانه در کاهش تنهایی و افسردگی سالمندان خواهند داشت. همچنین نقش یلدا در بازتولید سرمایه فرهنگی در عصر گسست نسلی بسیار بارز و حیاتی است.
فرآیند شکلگیری و تقویت سرمایه فرهنگی در افقی فراتر از آموزش رسمی اتفاق میافتد و در این حوزه سنن فرهنگی، روایتها و آیینها تعیینکنندهاند. سنتهایی مانند حافظخوانی، قصهگویی و خاطرات یلدایی محمل و بستر انتقال سرمایه فرهنگی بین نسلها هستند و سالمندان و کهنسالان خانوادهها بهعنوان حاملان سرمایه فرهنگی، یکی از مهمترین عوامل حفاظت و انتقال سرمایه فرهنگی جامعه به شمار میروند.
این ظرفیت از آن رو حائز اهمیت است که قصهگویی، حافظخوانی و روایتهای تاریخی در شب یلدا از سوی سالمندان، آنان را از «مصرفکننده خدمات» به «کنشگر فرهنگی فعال» تبدیل میکند. این فرآیندها، همزمان عزت نفس سالمندان و کهنسالان و هویت فرهنگی نسل جوان را تقویت میکند. پژوهشها نشان میدهد سالمندانی که در انتقال تجربه و خاطره نقش فعال دارند، رضایت بیشتری از زندگی دارند. بنابراین در جامعهای که سرعت تغییر بالاست، یلدا به سان یک «لنگر هویتی» عمل میکند و خانوادههایی که آیینهای مشترک دارند، گفتوگوی بیننسلی بالاتری را تجربه میکنند.
ترمیم اعتماد اجتماعی در شرایط خاص اقتصادی و اجتماعی یک ضرورت مهم برای حفظ انسجام و رضایت شهروندان از جمله سالمندان است. در دوران بحران سرمایه اجتماعی یک جامعه کارکرد حفاظتی دارد. از این منظر آیین یلدا حتی در سادهترین شکل، پیام «با هم بودن» را جایگزین جدایی و گسستگی میکند و میتواند کنترل کننده فردگرایی افراطی و انزوای اجتماعی باشد.
در سالهای اخیر همزمان با افزایش فشارهای اقتصادی، گرایش به آیینهای کمهزینه خانوادگی افزایش یافته و با توجه به روند رو به رشد جامعه سالمندی در ایران میتواند برای سیاستگذاری اجتماعی قابل توجه باشد. سالمندی فعال، فقط به معنای یک خدمت درمانی نیست؛ بلکه یک حضور اجتماعی معنادار است.
یلدا هم نمونهای از سنت اجتماعی غیررسمی مؤثر است که بدون هزینههای سنگین، مشارکت سالمندان را در کنشهای اجتماعی افزایش میدهد. این آیین، شبکه حمایت خانوادگی و اجتماعی را تقویت میکند و بار نهادهای حمایتی را کاهش میدهد.
آیینهایی مانند یلدا، بخشی از قدرت نرم فرهنگی و سرمایه نرم فرهنگی جامعه ایران هستند. کشورهایی مانند ژاپن و کره جنوبی که موفق شدهاند عناصری از آیینهای بومی خود را جهانی کنند، از آن برای انسجام داخلی و بهبود تصویر جهانی خود بهره بردهاند. بنابراین یک سنت فرهنگی مانند یلدا ظرفیت تبدیلشدن به یک روایت جهانی از خانواده و امید در جامعه ایرانی را دارد و میتواند به ابزار برندسازی فرهنگی ملی تبدیل شود. در حالی که بیم آن میرود تا شکاف نسلی به شکاف اجتماعی تبدیل شود، آیینهایی مانند یلدا ظرفیت آن را دارند که گفتوگوی میان نسلها را تسهیل و ترویج کنند. بدیهی است در جوامعی که تعامل بیننسلی تقویت شود، هزینههای گسست اجتماعی بهطور محسوسی کاهش مییابد.
یکی دیگر از آثار وکارکردهای اجتماعی یلدا، بازتعریف شادی جمعی در جامعه است. یلدا نمونهای از شادی رابطهای بدون نیاز به هزینه سنگین است. این نوع شادی، پایدار و مولد اعتماد اجتماعی است. مطالعات علمی نشان میدهد کیفیت روابط اجتماعی بیش از درآمد، در رضایت از زندگی مؤثر است. یلدا با حضور و همراهی نسلهای مختلف، احساس مفید بودن و تعلق اجتماعی سالمندان را هم تقویت میکند.
