واکاوی انتخابات ریاست جمهوری پیش روی ترکیه و تأثیر آن بر منافع ایران
قلیچدار اوغلو یا اردوغان؟
قطار انتخابات ریاست جمهوری ترکیه در حال رسیدن به ایستگاه آخر است و رقابت اصلی بین رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور فعلی ترکیه و کمال قلیچدار اوغلو رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق (اپوزیسیون دولت) است. حزب «عدالت و توسعه» از سال 2002 به بعد قدرت را در ترکیه در دست گرفته و اردوغان با تغییر قانون اساسی و تغییر ساختار از نخست‌وزیری به ریاستی بر جایگاه قدرت نشسته است. با وجود این، با توجه به روابط دیرینه و رقابت‌های گسترده توأم با همکاری بین ایران و ترکیه، سؤال این است که انتخابات ترکیه چگونه می‌تواند بر منافع جمهوری اسلامی تأثیر بگذارد؟ در این مطلب ضمن بررسی دو جریان مورد اشاره، سعی شده به این سؤال پاسخ داده شود.
توسعه‌طلبی منطقه‌ای «عدالت و توسعه»
حزب عدالت و توسعه به عنوان یک حزب اسلام‌گرا از سال 2002 قدرت را در ترکیه در دست دارد. این حزب تا سال 2011 به دنبال پویایی اقتصادی مبتنی بر بازار بود و در حال حاضر نیز به دنبال عضویت در اتحادیه اروپا است؛ امری که تا کنون محقق نشده است. اما از سال 2011 به بعد حزب عدالت و توسعه تحت زعامت اردوغان و با توجه به رشد اقتصادی از 2002 تا 2011 توسعه‌طلبی منطقه‌ای را در پیش گرفت. ورود ترکیه به تحولات سال 2011 از سوریه تا لیبی و از تونس تا مصر را دربرگرفت و باعث رقابت‌ها و تنازعات منطقه‌ای گسترده‌ای طی 10 سال شد (2011 تا 2021). به گونه‌ای که منطقه خاورمیانه به صحنه رقابت‌های نیابتی بین بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای تبدیل شد.
اردوغان به عنوان رهبر حزب حاکم با پیشینه اسلام‌گرایی، تحولات جاری را در راستای طرح‌های نوعثمان‌گرایی خود ارزیابی می‌کرد و وضعیت بهار عربی را حرکتی در راستای بازگشت به شکوه دوره عثمانی می‌دانست. اما با گذشت بیش از 12 سال از بهار عربی، این ایده تقریباً در تمام ابعاد خود به‌خصوص در سوریه و لیبی شکست خورد و ترکیه با تورم بیش از 80 درصدی مواجه شد.
از سویی دیگر اردوغان طی سال‌های بهار عربی، ایران را رقیب جدی برای توسعه‌طلبی خود ارزیابی می‌کرد؛ با وجود این با عقلانیت دو کشور در طول دوره تنش‌های منطقه‌ای، ایران و ترکیه به فهمی مشترک از خود دست یافتند. اوج تفاهم مشترک را می‌توان در روند صلح آستانه (راه‌حل سیاسی برای بحران سوریه)، مخالفت ایران با کودتای سال 2016 علیه اردوغان و حمایت از وی در جریان کودتا، همکاری‌های اقتصادی گسترده، همکاری‌های امنیتی جهت دستگیری تروریست‌ها در دو کشور و در نهایت تعامل دو کشور با متغیر روسیه دانست.
حزب جمهوری‌خواه خلق
حزب جمهوری‌خواه خلق، یکی از احزاب مهم ترکیه است که توسط مصطفی کمال پاشا (آتاتورک) تأسیس شد. این حزب در طول حیات سیاسی خود، به نام‌های مختلفی همچون فرقه خلق، فرقه جمهوری‌خواه خلق و حزب جمهوری‌خواه خلق (از 29 اردیبهشت‌ماه 1310 شمسی/ 19 مه 1931 میلادی) نامیده شده است. رهبری فعلی این حزب را کمال قلیچدار اوغلو برعهده دارد که از علویان ترکیه محسوب می‌شود. این حزب، نخستین حزب سیاسی جمهوری ترکیه و مهم‌ترین حزب چپ میانه ترکیه نیز به شمار می‌رود.
ملی‌گرایی، اعتقاد به لائیسیته و شناخته شدن به عنوان یک حزب سوسیال دموکرات از مشخصه‌های این حزب است. همچنین این حزب، عضو انجمن جهانی انترناسیونال سوسیالیست است؛ انجمنی که به دنبال ایجاد دموکراسی سوسیالیستی است. این حزب بعد از دوره حاکمیت آتاتورک نتوانست قدرت را در دست بگیرد و اکنون به عنوان رقیب جدی حزب عدالت و توسعه و اردوغان محسوب می‌شود.
حزب جمهوری‌خواه خلق، 4 انگاره هویتی مشخص دارد که آن را از احزاب دیگر ترکیه متمایز می‌کند:
1- کمالیسم (پایبندی به اندیشه
کمالیسم)
2- غرب‌گرایی (نزدیکی روابط با غرب)
3- سکولاریسم
4- ناسیونالیسم
هرچند اکنون این حزب تغییراتی در انگاره‌های خود ایجاد کرده است، اما همچنان بر پایبندی به انگاره‌های اصلی تأکید دارد.
انتخابات ترکیه و منافع ایران
برخلاف دوره‌های گذشته و انتخابات قبلی ترکیه، رقابت پیش رو بسیار تنگاتنگ و حساس است. با نزدیک شدن به انتخابات ترکیه و رقابت نزدیک بین اردوغان و قلیچدار اوغلو، این سؤال در اذهان متبلور می‌شود که کدام یک از این دو اگر روی کار بیایند، بهتر می‌توانند به منافع ایران کمک کنند؛ اردوغان یا قلیچدار اوغلو؟
طبق سخنرانی‌ها و بیانیه‌های حزب جمهوری‌خواه خلق در طول بحران سوریه و در سال‌های اخیر، همواره تأکید فعالان حزب بر این بوده است که سوریه راه‌حل نظامی ندارد و ظرف مدت سه سال، مسأله پناهندگان شمال سوریه با دولت سوریه، حل و فصل خواهد شد. همچنین این حزب به دنبال نزدیکی روابط با غرب است و آنچه در سخنان رهبر این حزب به‌صراحت بیان شده، ترجیح نزدیکی به غرب بر گسترش روابط با روسیه است.
از سویی دیگر در مورد مسأله قفقاز هم این حزب بر راه‌حل گفت‌و‌گو تأکید می‌کند و معتقد است که قفقاز راه‌حل نظامی ندارد و بحران قره‌باغ باید به صورت مسالمت‌آمیز و در قالب دیپلماسی حل و فصل شود. اگرچه گسترش روابط با کشورهای منطقه از جمله جمهوری اسلامی از هدف‌های این حزب محسوب می‌شود، اما با اسلام‌گرایی در ترکیه هم مخالفت شدید دارد.
غرب‌گرایی حزب جمهوری‌خواه خلق باعث می‌شود که این حزب به عنوان بزرگ‌ترین اپوزیسیون حزب حاکم، بی‌طرفی در قبال جمهوری اسلامی ایران نداشته باشد؛ چرا که اگر این حزب در دولت ترکیه چه به صورت مستقل یا ائتلافی حضور پیدا کند، سیاست برقراری روابط با غرب ازجمله ایالات متحده امریکا و متحدان آن را اتخاذ خواهد کرد. این موضوع باعث می‌شود که حزب جمهوری‌خواه خلق نتواند سیاست بی‌طرفی در قبال ایران داشته باشد.
با وجود این به نظر می‌رسد با توجه به وضعیت فعلی ترکیه، حزب جمهوری‌خواه خلق در مجموع به دنبال اتخاذ سیاست‌های خصمانه علیه جمهوری اسلامی ایران نیست. کمال قلیچدار اوغلو در سخنان انتخاباتی خود از ایجاد کریدور اقتصادی که از ترکیه به ایران متصل می‌شود و با دور زدن آذربایجان به آسیای مرکزی و چین متصل خواهد شد، صحبت کرده است. در سخنان انتخاباتی این حزب به‌خصوص در مصاحبه با رسانه‌های امریکایی، بازسازی اقتصاد ترکیه در اولویت قرار دارد.
حزب عدالت و توسعه که با اردوغان شناخته می‌شود، در حوزه اقتصادی وضعیت مطلوب را در ترکیه ایجاد نکرده و یکی از عوامل اصلی که می‌تواند منجر به شکست اردوغان شود، همین است؛ زیرا براساس نظرسنجی‌ها اقتصاد به عنوان اولویت اول از سوی مردم این کشور شناخته شده است. حزب عدالت و توسعه در دهه اول حاکمیت خود
(2022 -2011) توانست محبوبیت خاصی در بین مردم این کشور به‌خصوص با تأکید بر اسلام‌گرایی کسب کند؛ اما تحولات سال 2011 (بهار عربی) باعث شد که تنش‌ها در این کشور افزایش پیدا کند. اردوغان با وجود تنش و رقابت با ایران در طول دوره بهار عربی و موضوع قره‌باغ، روابط بسیار مناسب سیاسی و اقتصادی با ایران دارد.
اردوغان به این نتیجه رسیده است که نمی‌توان ایران را از معادلات منطقه حذف کرد و با محوری که ایران در منطقه ایجاد کرده است باید کنار بیاید. از سویی دیگر، ایران روابط اقتصادی و گردشگری بالایی با ترکیه دارد و سالانه گردشگران زیادی از ایران به این کشور سفر می‌کنند. ایرانی‌ها در رتبه پنجم پرترددترین مسافران خارجی به ترکیه قرار گرفته‌اند و سهم مهمی در افزایش درآمدهای گردشگری این کشور در سال 2022 داشته‌اند.
ایران با گذشت زمان نحوه تعامل با اردوغان را به‌خوبی فهم کرده و بر همین اساس هم لفاظی‌هایی را که گاه توانسته تنش‌زا باشد، بی‌پاسخ گذاشته است. شاید نمونه همکاری ایران و ترکیه در اوج رقابت‌های منطقه‌ای در دهه گذشته نمونه بارز سیاست مبتنی بر واقع‌گرایی عملگرایانه ایران است که روابط دو کشور را در سطح قابل قبولی نگاه داشته است. هرچند ایران با هر دولتی از جمله حزب جمهوری‌خواه خلق در ترکیه، روابط خود را توسعه خواهد داد، اما دو عامل اسلام‌گرایی و منافع برای ایران عناصر اساسی در وضعیت فعلی ترکیه است که می‌تواند در تحلیل وضعیت موجود و آینده مورد توجه قرار گیرد.