رسانه‌های بین‌المللی پاسخ دادند
سیاست‌های سردرگم آمریکا می‌تواند به راهکاری منسجم برای تفاهم با ایران بینجامد؟
علیرضا حجتی
دبیر گروه بین الملل
نگاه جهان به مسقط دوخته شده است؛ پایتخت سلطنت عربی عمان، دوست دیرین منطقه‌ای و مورد اعتماد ایران و جایی که همواره با عنوان یک میانجی مذاکرات غیررسمی‌تر و حالا کمی رسمی‌تر واشنگتن و تهران در اذهان متبادر می‌شود.
حالا شنبه قرار است دونالد ترامپ، استیو ویتکاف دوست معتمد خود را که به طور غیررسمی نقش وزیر خارجه ایالات متحده آمریکا را بر عهده دارد، بعد از آزمون مذاکراتی درباره غزه و اوکراین به آوردگاه تیم مذاکره‌کننده ایرانی روانه کند.
زمانی وندی شرمن مذاکره‌کننده ارشد آمریکایی درباره مذاکرات منتهی به برنامه جامع اقدام مشترک-برجام- از عبارت «مکعب روبیک» استفاده کرد. از هنگام برخورد اولیه دونالد ترامپ با برنامه هسته‌ای ایران در سال 2016، او اقداماتی را به کار گرفته که این مکعب روبیک را پیچیده‌تر کرده است.
به همین خاطر، جو بایدن رئیس‌جمهوری سابق آمریکا و تیم سیاست خارجی و امنیت ملی‌اش وقتی با دشواری‌های زیادی در احیای برجام مواجه بودند اذعان می‌کردند از قضاوت‌های نابجای ترامپ درباره برجام رنج می‌بریم.
آنها معتقدند همان‌طور که تصمیم دونالد ترامپ در خروج از توافق هسته‌ای 2015، باعث توسعه برنامه هسته‌ای ایران تا سطح رسیدن به بازدارندگی کامل شده و حالا نگرانند کارزار تهدید او علیه ایران که فضای مذاکرات متعارف را «اگزجره» و غیر‌قابل‌توجیه می‌کند، تهران را به مسیر تغییر دکترین اتمی خود سوق دهد.
در سال ۲۰۱۶، زمانی که برای ریاست‌جمهوری نامزد شده بود و از او خواسته می‌شد درباره نحوه برخورد با برخی از پیچیده‌ترین مسائل امنیتی جهان جزئیاتی ارائه دهد، دونالد جی. ترامپ، نامزد وقت ریاست‌جمهوری، فرمول ساده‌ای برای خنثی‌سازی برنامه هسته‌ای ایران ارائه داد. او گفت تیم مذاکره‌کننده باراک اوباما باید فقط از میز مذاکره بلند می‌شد و بیرون می‌رفت. ترامپ به دو خبرنگار نیویورک‌تایمز گفت: «این توافق می‌توانست خیلی بهتر باشد، فقط اگر چند بار بلند می‌شدند و می‌رفتند. آنها (دولت اوباما) خیلی بد مذاکره کردند.»
ساده سازی به سبک ترامپ
اکنون در شرایطی که ایران بسیار بیشتر از زمان آخرین توافق به نقطه Breakout رسیده تا حدی به این دلیل است که خود ترامپ در سال ۲۰۱۸ توافق را بر هم زد. ترامپ به خاطر عجله‌اش در کسب دستاوردهای زودهنگام، در طرح‌ریزی یک دیپلماسی منسجم ناتوان است. او می‌خواهد تمام مشکلات را یکجا و با هم حل کند و سیاست خارجی را نه یک پروسه و میدان شطرنج بلکه امر ساده‌سازی شده و معادله‌ای تک‌مجهولی می‌بیند.
نیویورک‌تایمز می‌نویسد: «تا اینجا، شکاف بین دو طرف بسیار بزرگ به نظر می‌رسد. ایرانی‌ها به نظر می‌رسد به دنبال نسخه‌ای به‌روز از توافق دوران اوباما هستند، توافقی که ذخایر مواد هسته‌ای ایران را محدود می‌کرد. آمریکایی‌ها خواهان برچیدن کامل زیرساخت عظیم غنی‌سازی سوخت هسته‌ای، برنامه موشکی و حمایت طولانی‌مدت تهران از متحدان منطقه‌ای هستند.»
سناتور جین شاهین از نیوهمپشایر، مقام ارشد دموکرات در کمیته روابط خارجی، می‌گوید «رسیدن سریع به توافق ضروری است.» کسی که تصمیم آقای ترامپ برای خروج از توافق هسته‌ای ایران را «اشتباهی جدی» خواند. او گفت: «برنامه هسته‌ای ایران هر روز در حال پیشرفت است و با توجه به اینکه تحریم‌های بازگشتی به‌زودی منقضی می‌شوند، در خطر از دست دادن یکی از مهم‌ترین ابزارهای فشار خود هستیم.»
نگرانی آمریکایی‌ها و متحدان واشنگتن این است که دولت ترامپ سیاست‌های نامنسجمی دارد و دستورکار او فهرستی از خواست‌های غیرمنطقی است که هیچ بازیگر عقلانی- Rational Actor- نمی‌تواند آن را بپذیرد. گرچه استیو ویتکاف در تاک‌شوی تاکر کارلسون تلاش کرد کمی از این سردرگمی را کاهش دهد و شاخه زیتونی به تهران تعارف کرد آن هم بعد از نامه رئیس‌جمهوری آمریکا به ایران که خواستار گفتوگو شده بود.
این دیدگاه در برابر کسانی همچون مایکل والتز مشاور امنیت ملی کاخ سفید قرار دارد که گفته توافق جدید با دولت ترامپ باید همه چیز را در برگیرد و تأسیسات وسیع هسته‌ای ایران باید به طور کامل برچیده شود، نه اینکه صرفاً در جای خود باقی بمانند و با سرعتی بسیار کند همان‌طور که در توافق ۲۰۱۵ بود، فعالیت کنند.
او ماه مارس در برنامه «Face the Nation» شبکه CBS گفت: «ایران باید برنامه‌اش را به شکلی کنار بگذارد که تمام دنیا ببینند.» او درباره «برچیدن کامل» صحبت کرد؛ شرایطی که ایران را تا حد زیادی بی‌دفاع باقی می‌گذارد.
به نوشته نیویورک‌تایمز اکنون فشار روی ترامپ است تا نشان دهد آیا می‌تواند توافقی به‌مراتب سخت‌گیرانه‌تر از آنچه در دوران اوباما انجام شد، با ایران امضا کند؟ توافقی که معیار سنجش موفقیت او خواهد بود.
«جیم ریش»، سناتور جمهوری‌خواه آیداهو و رئیس کمیته روابط خارجی گفت: «ایرانی‌ها با باراک اوباما یا جان کری طرف نیستند. این یک بازی کاملاً متفاوت است.»
معامله گر یا مذاکره کننده؟
جیم والش، پژوهشگر ارشد برنامه مطالعات امنیتی در مؤسسه فناوری ماساچوست، گفت: «واضح است که آنها (ایرانی‌ها) می‌خواهند مذاکره کنند. اما مذاکره فرق دارد با تسلیم شدن. اینکه دولت ترامپ بگوید این فهرستی از خواسته‌هاست یا در غیر این صورت به شما حمله می‌کنیم راه‌حل نیست.»
ویتکاف که مذاکرات مربوط به غزه و اوکراین را نیز مدیریت می‌کند، هیچ پیش‌زمینه‌ای در فناوری پیچیده غنی‌سازی سوخت هسته‌ای یا مراحل ساخت بمب هسته‌ای ندارد. اولین سؤالی که با آن مواجه می‌شود، دامنه مذاکرات است. توافق دوران اوباما فقط با برنامه هسته‌ای سر‌و‌کار داشت.
وزیر امور خارجه ایران، عباس عراقچی، روز سه‌شنبه در واشنگتن‌پست مقاله‌ای منتشر کرد و گفت تهران «آماده مذاکرات غیرمستقیم با ایالات متحده است. آمریکا باید ابتدا متعهد شود که گزینه نظامی را از روی میز بردارد.»
دنیس جت، استاد امور بین‌الملل دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا گفت بعید می‌داند ترامپ گزینه تهدید نظامی را از میز خارج کند و این باعث می‌شود احتمال موفقیت مذاکرات کم باشد. او گفت: «فکر می‌کنم این مذاکرات کوتاه‌مدت و بی‌نتیجه خواهند بود و افزود که استیو ویتکاف فقط یک مرد مشاور املاک نیویورکی است و به نظر می‌رسد فکر می‌کند دیپلماسی فقط انجام یک معامله است. شما رفت‌و‌برگشت مذاکره می‌کنید و قرارداد را امضا می‌کنید. ولی موضوع به این سادگی نیست.»
کریم سجادپور، تحلیلگر سیاست‌گذاری در بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی هم گفت این خطر وجود دارد که تیم مذاکره‌کننده ترامپ در این زمینه تخصص لازم را نداشته باشد.
او گفت: «شما در حال مذاکره بر سر قیمت نهایی یا یک معامله کلان نیستید، بلکه موضوعات بسیار فنی‌ای مثل سطح غنی‌سازی اورانیوم، مشخصات سانتریفیوژها و رژیم‌های بازرسی مطرح است. بین اینکه بگویید ایران نباید سلاح هسته‌ای داشته باشد و اینکه برنامه هسته‌ای ایران باید مانند لیبی برچیده شود، فاصله‌ای به وسعت اقیانوس وجود دارد. این خطر هست که طرف آمریکایی که در حال حاضر فاقد تخصص روشن و هدف نهایی مشخص است، در برابر طرف ایرانی که هر دو را دارد، در مذاکرات شکست بخورد.»
معلومات و مجهولات مذاکره
طبق گزارش نیویورک تایمز، عوامل دیگری هم در جریان است. ایران می‌تواند در زمانی که ایالات متحده در حال تلاش برای پایان دادن تهاجم به اوکراین است، از روابط خود با روسیه بهره‌برداری کند و آیا اسرائیل و جمهوری‌خواهان کنگره توافق احتمالی را که به دست آمده خواهند پذیرفت، حتی اگر ضعیف‌تر از آن چیزی باشد که تیم اوباما مذاکره کرده بود؟
کارشناسان زیادی بر این باورند که مذاکرات بین ایالات متحده و ایران در عمان با مشکلات اساسی و بی‌اعتمادی عمیقی مواجه است.
سوزان مالونی، کارشناس مسائل ایران و مدیر برنامه سیاست خارجی مؤسسه بروکینگز گفت: «من واقعاً نگران هستم. این تاکتیک مذاکره تحت تهدید که از سوی دولت ترامپ استفاده می‌شود، جایگزینی برای یک سیاست جدی در قبال ایران نیست.»
به نوشته این روزنامه آمریکایی، اما زمان برای آنچه احتمالاً یک مذاکره پیچیده خواهد بود، کوتاه است. صنم وکیل، مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقای مؤسسه چتم‌هاوس گفت: «ما در یک دوراهی هستیم که به سمت بحران می‌رویم.» در حالی که ترامپ اخیراً ایران را تهدید کرده، در عین حال صراحتاً اعلام کرده که ترجیح می‌دهد به توافقی دیپلماتیک برسد. این اطمینان‌خاطر- که در دفتر بیضی در کنار نخست‌وزیر اسرائیل، بنیامین نتانیاهو بیان شد - در جهان عرب با استقبال مواجه خواهد شد.
حتی اگر هدف جمهوری اسلامی ایران سلطه منطقه‌ای باشد، کشورهای عربی از مصر تا خلیج فارس از پیامدهای اقتصادی و اجتماعی جنگی میان آمریکا و ایران نگران هستند، بویژه در حالی که کشتار در غزه ادامه دارد.
نیویورک تایمز نوشته است: «اما خواسته‌های علنی ترامپ - از جمله توقف غنی‌سازی هسته‌ای توسط ایران، تحویل ذخایر عظیم اورانیوم غنی‌شده و برچیدن کامل تأسیسات هسته‌ای موجود - تقریباً به طور قطع از سوی آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر ایران، به‌عنوان تحقیر و تسلیم غیرقابل قبول رد خواهد شد. مشخص نیست که هر دو طرف تا چه اندازه حاضر به مصالحه هستند، اما ترامپ به اتخاذ مواضع حداکثری در آغاز مذاکرات و سپس تلاش برای دستیابی به توافق شهرت دارد.»
آنچه اهمیت دارد، به گفته عراقچی، این است که این تلاش «به همان اندازه که یک فرصت است، یک آزمون نیز هست» آزمونی برای سنجش میزان جدیت طرف آمریکایی در مذاکره بر سر برنامه هسته‌ای ایران در برابر دریافت تضمین دائمی برای لغو تحریم‌هاست.
نتانیاهو روز دوشنبه در دفتر بیضی ادعا کرد که به دنبال توافقی است «مانند آنچه در لیبی انجام شد»؛ اشاره‌ای به سال ۲۰۰۳، زمانی که معمر قذافی، رهبر وقت لیبی، با از بین بردن تمام برنامه‌های نظامی کشورش از جمله برنامه هسته‌ای موافقت کرد. تریتا پارسی، کارشناس ایران در مؤسسه کوئینسی، استدلال کرد که اگر ترامپ «به‌دنبال برچیدن کامل برنامه هسته‌ای ایران به سبک لیبی باشد، علاوه بر تعطیلی برنامه موشکی و قطع روابط منطقه‌ای تهران، دیپلماسی به احتمال زیاد از همان ابتدا شکست‌خورده خواهد بود.»
اما اگر استراتژی ترامپ «بر پایه توافقی با قابلیت راستی‌آزمایی متمرکز باشد آنگاه می‌توان به مذاکرات پیش‌رو خوشبین بود.»
برش
حساسیت و نگرانی اروپا، عضو غایب مذاکرات
منابع غربی اذعان می‌کنند حتی اگر بتوان از درگیری جلوگیری کرد، فضای گفتوگو به گفته مقامات و تحلیلگران اروپایی بسیار محدود است؛ زیرا تا پایان ماه ژوئیه، اروپایی‌ها باید مشخص کنند که آیا قصد دارند تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را بازگردانند یا خیر؟ گزینه بازگرداندن این تحریم‌ها که در توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ لغو شده بودند، در ۱۸ اکتبر منقضی می‌شود.
اروپایی‌ها - بریتانیا، فرانسه و آلمان- همچنان از امضاکنندگان توافق محسوب می‌شوند و می‌توانند تصمیم به بازگرداندن تحریم‌ها بگیرند، (البته با در نظر گرفتن دوره اطلاع‌رسانی) اما توانایی آنها در انجام این کار و اهرم فشاری که ایجاد می‌کند، در اکتبر به پایان می‌رسد. ایران اعلام کرده در صورت بازگشت تحریم‌ها، به طور کامل از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) خارج خواهد شد.
اروپایی‌ها مایلند پیش از آنکه روسیه - که به‌طور فزاینده‌ای متحد ایران شده - در ماه اکتبر ریاست شورای امنیت را بر عهده بگیرد، تصمیم خود را بگیرند. روز سه‌شنبه، ایران پیش‌تر مذاکرات فنی با مقامات روسیه و چین درباره برنامه هسته‌ای خود را در مسکو برنامه‌ریزی کرده بود. در همین حال، دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، گفت روسیه از مذاکرات عمان استقبال کرده و افزوده که «ما از حل‌وفصل پرونده هسته‌ای ایران از طریق سیاسی و دیپلماتیک حمایت می‌کنیم.»
ایران مشتاق است از وضع تحریم‌های چندجانبه جدید، افزون بر تحریم‌هایی که پس از خروج ترامپ از توافق در سال ۲۰۱۸ اعمال شد، جلوگیری کند. اما اروپایی‌ها مدعی شده‌اند در صورت عدم دستیابی به توافق جدید، تحریم‌ها را بازخواهند گرداند. این امر موجب شده ایران اعلام کند که در آن صورت از پیمان NPT خارج خواهد شد، (که خود دارای بازه زمانی ۹۰ روزه است) فرصتی که آخرین تلاش‌های دیپلماتیک را اجتناب ناپذیر کرده است. بر اساس گزارش رسانه‌های آمریکایی، کمپین نظامی علیه ایران به احتمال زیاد حملات تلافی‌جویانه جدی از سوی تهران علیه اهداف آمریکایی و اسرائیلی و زیرساخت‌های منطقه، مانند تأسیسات نفتی عربستان را به دنبال خواهد داشت، چیزی که هیچ کشور عربی در منطقه نمی‌خواهد ببیند. همچنین ممکن است باعث شود ایران برنامه هسته‌ای‌اش را تسلیحاتی کند.
تحلیلگران می‌گویند مشخص نیست که آیا اروپایی‌ها مایل یا از نظر حقوقی قادر خواهند بود ضرب‌الاجل اعمال تحریم‌های جدید را به تعویق بیندازند یا نه. اما برای در نظر گرفتن این گزینه، باید پیشرفت بزرگی در مسیر توافق جدید صورت گیرد. به گفته صنم وکیل از مؤسسه چتم‌هاوس با توجه به بی‌اعتمادی دوطرفه - به هر حال، ترامپ قبلاً یکبار از توافق هسته‌ای خارج شده - توافق جدید باید پیشرفت هسته‌ای ایران را محدود کند و در عوض تضمین‌های اقتصادی دائمی ارائه دهد. تضمین‌هایی که ایران باور داشته باشد قابل اطمینان هستند.
