محسن سلیمانی
فعال محیط زیست

کشور ایران علاوه بر اینکه در کمربند خشک و نیمه‌خشک جهان قرار گرفته، از نظر سرانه آب تجدیدپذیر و هم از نظر میزان برداشت نسبت به آب تجدیدپذیر وارد مرحله تنش آبی شده است. ضمن آنکه با توجه به وقوع مقادیر سرانه کمتر از ۱۰۰۰ مترمکعب بسیار محتمل بوده و این به معنی بحرانی‌تر شدن شرایط پیش‌روست. مقادیر آب تجدیدپذیر در کشور از ۱۳۰ میلیارد مترمکعب در دوره منتهی به سال ۱۳۷۳ به ۱۲۳ میلیارد مترمکعب در دوره منتهی به سال ۱۳۸۶ و ۱۰۴ میلیارد مترمکعب در دوره منتهی به سال ۱۳۹۰ تقلیل یافته است. با محاسبات مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران بر اساس برآورد‌های منتهی به سال ۱۴۰۰، کاهش چشمگیر منابع آب در دسترس کشور در حد ۴۸ درصد رخ داده است.
 
قطبی شدن هویت‌های اجتماعی
افت کمیت یا کیفیت منابع آبی می‌تواند باعث ایجاد مناقشه بر سر منابع آبی شود. مناقشات آبی می‌توانند کمیت و کیفیت آب را تحت تأثیر قرار دهند، به زیرساخت‌های آبی صدمه بزنند و معیشت ذی‌مدخلان حوضه را با مشکل مواجه کنند و در مجموع پایداری و امنیت جوامع وابسته را کاهش دهند. پژوهش‌ها ثابت کرده بسیاری از مناقشات آبی مانند مناقشه بر سر حوضه آبریز دجله و فرات و حوضه آبریز رود نیل به سطوح بالاتری از مناقشه رسیده  و باعث ایجاد مناقشه هویتی شده است. در صورت وقوع مناقشات آبی، اعتبار هنجارهای عرفی جامعه کم می‌شود و باعث ازهم‌گسیختگی انسجام اجتماعی و قطبی شدن هویت‌های اجتماعی می‌شود. در این شرایط با دور شدن منابع هویت‌ساز از یکدیگر، جامعه به هویت‌های کوچک‌تر تقسیم می‌شود و مناقشه هویتی بین این گروه‌ها پدید می‌آید که در پی این رقابت، امکان پیدایش هریک از سطوح مناقشه و خشونت به طرز چشمگیری افزایش می‌یابد.
 
ارتباط کاهش آب با افزایش مناقشات
با بررسی محتوای رسانه‌های جمعی و بازخورد مخاطبان به آنها می‌توان این‌گونه ادعا کرد که مناقشات آبی در حوضه‌های مختلف وجود دارد اما زمانی که مشکلی در تأمین آب شرب ایجاد می‌شود، مناقشات بشدت افزایش می‌یابند و وجهه خشن‌تری به خود می‌گیرند، همان‌طور که می‌توان شاهد این مسأله را در تنش آبی شهرکرد به دلیل گل‌آلود شدن آب کوهرنگ یافت. همچنین مطالعه محتوای رسانه‌های جمعی نشان می‌دهد که بخش قابل توجهی از نظرات مردم را می‌توان ذیل چهارچوب عدالت محیط زیستی تعبیر کرد، یعنی بسیاری از مردم توزیع آب را به عنوان یکی از وجوه نابرابری بین جوامع محلی و استان‌ها می‌دانند.

 ایجاد امنیت آب شرب
دولت سیزدهم با شعار دولت مردمی، از روزهای ابتدایی برنامه‌های وسیعی را در جهت ایجاد امنیت آب شرب شهرهای مختلف با رویکردی عادلانه آغاز کرد. این برنامه‌ها مختص به شهرهای مرکزی و پرجمعیت نبوده است و تلاش داشته نگاهی عادلانه به شهرهای مختلف داشته باشد.
 برای مرور برنامه‌های ویژه بخش آب و فاضلاب در راستای تحقق اهداف دولت سیزدهم می‌توان به آبرسانی به 10 هزار روستا با جمعیتی بالغ بر 4 میلیون و 750 هزار نفر، اجرای 101 طرح فاضلاب در قالب احداث 69 تصفیه‌خانه فاضلاب شهری با ظرفیت 1.7 میلیون مترمکعب در روز، 88 طرح آبرسانی با ایجاد 32 تصفیه‌خانه آب با ظرفیت 2.65 میلیون مترمکعب در روز و 376 پروژه مدیریت تنش آبی با اهدافی چون بازسازی و ارتقای تأسیسات آب به طول 14 هزار کیلومتر، کاهش هدررفت آب شهری به میزان 5 درصد و افزایش توان ذخیره‌سازی آب به ظرفیت 1.5 میلیون مترمکعب اشاره کرد.
اقدامات وزارت نیرو
در همین زمینه، وزارت نیرو از ابتدای فعالیت دولت سیزدهم موفق به بهره‌برداری از 12 واحد تصفیه‌خانه آب و طرح آبرسانی، بهره‌برداری از 6 سامانه نمک‌زدایی به ظرفیت 54 هزار مترمکعب در روز، بهره‌برداری از 24 واحد تصفیه‌خانه فاضلاب به ظرفیت 663 هزار مترمکعب در روز، تجهیز 21 هزار و 847 حلقه چاه کشاورزی به کنتورهای هوشمند، اصلاح و تعدیل پروانه‌های 39 هزار و 729 حلقه چاه کشاورزی، پیشبرد عملیات اجرایی پروژه جهادی آبرسانی به 10 هزار روستای دارای تنش آبی و آبرسانی به تعداد 3260 روستا تاکنون، بازچرخانی پساب به میزان324 میلیون مترمکعب در سال برای استفاده در مصارف صنعتی یا سایر متقاضیان، ذخیره‌سازی مناسب آب در مخازن سدهای نیروگاه‌های برق آبی به‌رغم کاهش ورودی سدها و تدوین نقشه‌راه پیاده‌سازی مدیریت حوضه‌های آبریز و ساختار عملیاتی کردن آن شده است.
 
پایدارسازی
عملیات آبرسانی به شهرکرد و پایدارسازی وضعیت تأمین آب سالم و بهداشتی به میزان 820 لیتر بر ثانیه در کمترین زمان ممکن، انجام طرح‌های اضطراری تأمین آب پایدار، افزایش تاب‌آوری و ارتقای کمی و کیفی آب شامل حفر و تجهیز چاه، احداث ایستگاه پمپاژ و مخازن، احداث تصفیه‌خانه و پروژه‌های ارتقای کیفی و اجرای خطوط انتقال و بهره‌برداری از طرح جامع آبرسانی غدیر با هدف تأمین آب 26 شهر و 1000 روستای استان خوزستان و انتقال 10 هزار لیتر در ثانیه آب شرب با کیفیت و بهره‌برداری از تصفیه‌خانه فاضلاب و بازچرخانی پساب شهر بیرجند با ظرفیت ۲۱ هزار و ۵۰۰ مترمکعب در شبانه‌روز از دیگر اقداماتی است که در کارنامه عملکردی وزارت نیرو در دولت سیزدهم به ثبت رسیده است.
بهره‌برداری از فاز اول انتقال آب از سد آزاد به سنندج با ظرفیت 1200 لیتر بر ثانیه (پیشرفت 90 درصدی پروژه در مدت یک‌سال در مقایسه با پیشرفت 10 درصدی 10 سال قبل از آن)، تکمیل و بهره‌برداری از طرح آبرسانی سیراف به جم در استان بوشهر شامل 42 کیلومتر خط انتقال و 5 ایستگاه پمپاژ پس از 14 سال انتظار، بهره‌برداری از 3 پروژه آب‌شیرین‌کن در بوشهر با ظرفیت مجموعاً 41 هزار و 500 مترمکعب برای تأمین آب 250 هزار نفر، آبگیری سدهای عمارت و باغان با حجم مخزن مجموعاً 2.515 میلیارد مترمکعب و آبگیری سدکهیر با حجم مخزن 343 میلیون مترمکعب به‌عنوان بزرگ‌ترین سد مخزنی استان سیستان و بلوچستان پس از 6 سال وقفه را می‌توان از دیگر اقدامات وزارت نیرو طی 2 سال فعالیت دولت سیزدهم برشمرد.

یک نکته بسیار مهم
در کنار تمام این تلاش‌ها این نکته لازم به ذکر است، در عین اینکه توسعه شبکه آبرسانی به شهرهای مختلف امری پسندیده و باعث کاهش تنش‌های اجتماعی در حوزه آب است، اما نباید باعث افزایش جمعیت شهرهای اصلی خارج از توان اکولوژیکی آنها شود، چرا که بارگذاری بیش از حد در شهرهای اصلی روندی است که ممکن است با صرف هزینه‌های زیاد برای تأمین آب ممکن شود، اما در بلندمدت چالش‌های اجتماعی، محیط زیستی و امنیتی بسیار به دنبال خواهد داشت که نه فقط یک منطقه، بلکه حیات کل ایران را در مخاطره قرار می‌دهد.