نگاهی به زندگی و مبارزات شیخ ابراهیم زکزاکی
«امام آفریقا» امروز در تهران
دبیرکل جنبش اسلامی نیجریه که حالا در آستانه دومین خروجش از این کشور و سفرش به ایران، رسانه‌ها با عنوان «امام آفریقا» از او استقبال کرده‌اند، روحانی مبارزی است که سال‌های متمادی از عمر مبارزاتی خود را در زندان و حصرخانگی به سر برده است. رهبر شیعیان نیجریه قرار است صبح امروز وارد فرودگاه امام خمینی(ره) تهران شود.
شیخ ابراهیم بن‌یعقوب بن‌علی بن‌تاج‌الدین بن‌حسین زکزاکی در پانزدهم شعبان ۱۳۷۲ه.ق (۱۳۳۲شمسی) در شهر زاریا در یک خانواده مذهبی اهل سنت متولد شد. نیای او که از موریتانی به نیجریه هجرت کرده بود، از نوادگان اهل‌بیت علیهم السلام به شمار می‌آمد و از فقهای عصر و زمانه خود و از مبارزان با استعمار در آفریقا بود.
دانشجوی اقتصاد با روحیه ضداستعماری
ابراهیم یعقوب زکزاکی رهبر 70 ساله شیعیان نیجریه با این پیشینه ضداستعماری خانوادگی در حوزه‌های علمیه شهر کانو در قلب نیجریه آموزش‌های اولیه اسلامی-قرآنی خود را دید و سال 1357 هجری شمسی در 26 سالگی از رشته اقتصاد دانشگاه «احمدو بلو» زاریا فارغ‌التحصیل شد. در همان سال‌ها بود که او ابتدا به عضویت در اتحادیه دانشجویان مسلمان درآمد و سپس به دبیرکلی آن برگزیده شد.
در همان سال‌ها وقتی یکی از استادان دانشگاه احمدو بلو برای تدریس به دانشگاه کمبریج منتقل شد، از زکزاکی برای سخنرانی برای دانشجویان و اساتید کمبریج در مورد آفریقا و راه نجات آن از دست استعمار و استثمار دعوت کرد؛ سخنرانی که نه‌تنها با استقبال دانشجویان مواجه شد که زمینه آشنایی زکزاکی با مسعود شجره، رئیس وقت حقوق بشر اسلامی انگلستان شد که دانشجوی کمبریج بود و به واسطه او آشنایی زکزاکی با رهبر و بنیانگذار انقلاب اسلامی را فراهم کرد.
دیدار با امام(ره) و تشرف به تشیع
چنین شد که او در بحبوحه مبارزات انقلابی مردم ایران در سفری به نوفل‌لوشاتو با امام خمینی(ره) دیدار کرد و در همان دیدار از اهل سنت و پیرو فقه مالکی به مذهب تشیع دوازده امامی تشرف یافت. یک سال پس از پیروزی انقلاب هم او به همراه ۳۰ تن از اعضای انجمن دانشجویان مسلمان نیجریه برای دیدار مجدد با امام به ایران آمد. او خود درباره آن دیدار گفته است: «این افتخار را پیدا کردم تا در نخستین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی به ایران سفر و در جشن‌های پیروزی انقلاب شرکت کنم. امام یک قرآن به من هدیه دادند و گفتند، بروید و با این قرآن مردم نیجریه را به اسلام دعوت کنید.»
ورود به حوزه علمیه
همین دیدار و تغییر مذهب دلیلی شد تا زکزاکی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، برای تحصیل علوم دینی راهی حوزه علمیه قم شود و در عین حال تحت‌تأثیر آرمان‌های آزادی‌خواهانه و استقلال‌جویانه انقلاب اندیشه برای بنیان گذاشتن یک جنبش اسلامی در کشور نیجریه مصمم شود.چه اینکه نیجریه به عنوان کشوری که به مدت 60 سال تحت استعمار بریتانیا قرار داشت و از زمان بازیابی استقلال خود در 1960 میلادی و تأسیس جمهوری نیجریه در 1963 در دوره‌های مختلف گرفتار حکومت‌های نظامی و رؤسای جمهور فاسدی بود که حقوق مردم این کشور را به نحو گسترده‌ای نقض می‌کردند؛ وضعیتی که حتی پس از برگزاری نخستین انتخابات آزاد در این کشور در سال ۱۹۹۹ چندان تغییری نکرد.
بنیانگذاری یک جنبش خدمتگزار
زکزاکی پس از بازگشت از ایران «جنبش اسلامی نیجریه» را با اولویت قرار دادن کارویژه خدمتگزاری و محرومیت‌زدایی راه‌اندازی کرد. بر همین اساس مؤسسه الشهدا با هدف رسیدگی به فرزندان شهدا و یتیمان، خیریه الزهرا با هدف ارائه خدمات اجتماعی و عمرانی و مرکزی با هدف ارائه خدمات درمانی و آموزشی از جمله مؤسساتی بود که این عضو مجمع جهانی اهل‌بیت بنیان نهاد و تأسیس کرد. شیخ زکزاکی همچنین در قالب این جنبش حدود ۳۰۰ مدرسه اسلامی در نیجریه و کشورهای همسایه تأسیس کرد. اقداماتی که از اعتقاد این رهبر شیعه به آگاهی‌بخشی به عنوان مبنای تغییر در وضعیت مردم کشورش حکایت داشت.
میلیون‌ها شیعه در نیجریه
به این ترتیب فعالیت تبلیغی زکزاکی که همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران با جذب ده‌ها نفر آغاز شده بود و بعد از ده سال، به صدها هزار نفر رسید، تا جایی پیش رفت که در نیجریه‌ای که جمعیت مسیحیان با 46 درصد اکثریت نسبی داشت و مسلمانان آن نیز بیشتر پیرو فرق تسنن بودند، 15 میلیون نفر به مذهب شیعه مشرف شدند.
تأکید شیخ بر مشارکت زنان در جنبش
طرفداران شیخ زکزاکی در «حرکت اسلامی نیجریه» حالا در حدود 20 میلیون نفر جمعیت دارند و حتی بسیاری از مسیحیان نیجریه در زمره طرفدارانش قرار دارند. شیخ بویژه بر اهمیت مشارکت زنان در این جنبش تأکید کرده است؛ امری که در جامعه نیجریه برای زنان مرسوم نبود و زنان اجازه فعالیت در امور مذهبی را نداشتند. این جنبش همچنین دارای پرخواننده‌ترین روزنامه نیجریه یعنی المیزان به زبان هوساست. اعضای این جنبش در راهپیمایی‌هایی به مناسبت روزهای عاشورا و اربعین و نیز در راهپیمایی روز قدس شرکت دارند و در اعیاد اسلامی از جمله در میلاد حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) به خانواده زندانیان نیازمند سر می‌زنند و با کمک‌های جمع‌آوری شده از افراد خیر، زمینه آزادی بعضی از آنان را فراهم می‌سازند.
مبارزه و زندان برای تحقق حکومت اسلامی
شیخ زکزاکی از آغاز فعالیت جنبشی خود حتی از زمانی که به عنوان دانشجوی رشته اقتصاد در اعتراضات سراسری دانشجویی حضور داشت، در عداد دانشجویانی بود که خواستار بازبینی قانون اساسی نیجریه و لحاظ شدن قوانین شرع در آن بودند؛ خواستی که به نحوی حرکت به سمت آرمان تحقق حکومت اسلامی محسوب می‌شد.با این حال به محض توسعه فعالیت سیاسی او از بعد دانشجویی به یک جنبش رو به فراگیری، مواجهه حکومت نیجریه با او آغاز شد؛ حکومتی که در همان سال‌های نخستین جنبش بارها زکزاکی را به اتهام اخلال در نظم عمومی زندانی کرد.به این ترتیب زکزاکی در همه حکومت‌های نیجریه از اوباسناجو، شاجاری و بوهاری گرفته تا بابانگیدا و آباچا سردی دیوارهای زندان را تجربه کرد.
9 سال حبس در 9 زندان مختلف
چنان‌که او طی 9 سال در 9 زندان مختلف نیجریه حبس شد؛ ازجمله در اواخر تابستان سال ۲۰۰۹ میلادی که حکومت ژنرال آباچا، زکزاکی را زندانی و مرکز اسلامی و محل سکونتش را در زاریا خراب کرد. او از سال ۲۰۱۵ (آذر ۹۴) نیز توسط بوهاری رئیس‌جمهور وقت نیجریه در حصر غیرقانونی قرار گرفت. روز ۱۳ دسامبر ۲۰۱۵ بود که ارتش نیجریه به حسینیه بقیه‌الله و منزل زکزاکی حمله کرد و شیخ را که در این حمله زخمی شده بود، دستگیر کرد و با ادعای تلاش هوادارانش برای ترور او در حصر قرار داد.
آزادی‌خواهی خانوادگی و شهادت فرزندان
«زینت‌الدین ابراهیم» همسر شیخ زکزاکی است که در تمام سال‌های مبارزه و زندان پا به پای رهبر شیعیان نیجریه ایستاده است. او که قبلاً خبرنگار و نویسنده مطبوعات بود، پس از ازدواج با شیخ زکزاکی، به یک عنصر شیعه، انقلابی، فعال و مجاهد تبدیل شد. آنها ۹ فرزند (هفت پسر و دو دختر) داشتند که برخی از این فرزندان در همراهی با مبارزات شیخ به شهادت رسیده‌اند؛ ازجمله سه پسر به نام‌های حماد، حمید و علی که در ژوئن ۲۰۱۴، هنگام راهپیمایی روز قدس به دست نظامیان، کشته شدند و یک سال بعد هم سه فرزند دیگرش در حمله نظامیان به یک مراسم دینی به شهادت رسیدند. از فرزندان زکزاکی دو دختر به نام‌های نصیبه و سهیلا و یک پسر به نام محمد باقی مانده‌اند که البته در زمره چهره‌های مبارز فعال نیجریه به شمار می‌روند. در جریان حمله ارتش به حسینیه بقیه‌الله شیخ یک چشم خود را از دست داد و بیش از ۵۰ ترکش در بدنش به جا ماند که هنوز خارج نشده‌اند.
از بازداشت غیرقانونی تا حکم آزادی بی‌اجرا
پس از ماجرای حمله به حسینیه و بازداشت غیرقانونی، شیخ و همسرش نزدیک به سه سال در جای نامشخصی تحت بازداشت بودند. این بازداشت غیرقانونی سبب شد که طرفداران زکزاکی با اجتماع در برابر ساختمان‌های دولتی خواستار آزادی و فراهم آمدن شرایط درمان او شوند. دیوان عالی نیجریه هم با صدور حکم آزادی فوری شیخ موافقت کرد اما اجرای این حکم آزادی حدود 6 سال به طول انجامید. این حکم زمانی اجرا شد که دادگاه عالی ایالتی «کادونا» در نیجریه نیز با صدور حکمی دبیرکل جنبش اسلامی این کشور و همسر وی را از تمام موارد اتهامی تبرئه و حکم آزادی آنها را صادر کرد.سفر امروز شیخ زکزاکی به ایران، دومین خروج او از نیجریه طی نزدیک به یک‌دهه اخیر است. او که به دلیل وجود ترکش‌های متعدد در بدنش دچار مسمومیت خون به کادمیوم و سرب شده، چهار سال پیش در ازای تجمعات و اعتراضات متعدد مردمی برای درمان او به همراه مأموران امنیتی به هند سفر کرد اما مداخله مأموران امنیتی در روند درمان سبب شد او هند را بدون دریافت هیچ‌گونه درمان پزشکی ترک کند.