«هاکان فیدان» وزیر خارجه ترکیه روز گذشته برای نخستین بار از زمان پیروزی دوباره «رجب طیب اردوغان» در انتخابات ریاست جمهوری ترکیه به تهران سفر کرد تا با مقام‌های بلندپایه کشور دیدار و گفت‌و‌گو کند.
وزیر خارجه ترکیه در جریان این سفر از میزبانی قریب‌الوقوع آنکارا از رئیس‌جمهور ایران خبر داد. حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه نیز در پی دیدار خود با همتای ترک که بیش از سه ساعت به طول انجامید، اعلام کرد که دو کشور بر سر توسعه منطقه آزاد در مرز مشترک و اتصال آن به اوراسیا به تفاهم دست پیدا کرده‌اند؛ موضوع مهمی که به گفته امیرعبداللهیان می‌تواند هدف‌گذاری رؤسای جمهور ایران و ترکیه مبنی بر تبادل تجاری ۳۰ میلیارد یورویی را محقق سازد. در جریان سفر «هاکان فیدان» به تهران از یک سو پیشنهادهایی همچون فرمت سه‌جانبه ایران، عربستان و ترکیه با هدف تمرکز بر همکاری‌های هر چه بیشتر اقتصادی و از سوی دیگر شکل‌گیری گروه سه‌جانبه ایران، جمهوری آذربایجان و ترکیه با هدف برقراری صلح و ثبات در قفقاز، مورد بحث و گفت‌و‌گوی وزرای خارجه دو کشور قرار گرفت؛ موضوعی که دیدار روز گذشته با وزیر خارجه ترکیه فرصت آن را فراهم کرد تا مقام‌های کشور درباره تحرکات جاری در مرزهای ترانزیتی قفقاز بار دیگر هشدار دهند. اجرای برنامه جامع همکاری‌‌های مشترک ایران و ترکیه که چند ماه پیش در جریان سفر اردوغان به تهران انجام شد، از دیگر موضوعات مهمی بود که در جریان رایزنی‌های روز گذشته مورد تبادل نظر قرار گرفت.

پیوند تنگاتنگ
سفر مقام بلندپایه دیپلماتیک ترک به ایران در شرایطی انجام شده که تهران و ترکیه زیر سایه پیوند تنگاتنگ با یکدیگر علاوه بر موضوعات دوجانبه، سامان دادن به دیگر پرونده‌های همکاری در حوزه‌های منطقه‌ای را نیز در دستور کار قرار داده‌اند. این همکاری‌ها و رفت‌و‌آمدهای دیپلماتیک مستمر میان مقام‌های دو کشور در ادوار اخیر و مهم‌تر از آن موفقیت‌هایی که در حل‌وفصل شماری از موضوعات منطقه‌ای داشته‌اند، روند رابطه دو کشور را در یک مدار راهبردی به پیش رانده است؛ مناسباتی که بیش از هر چیز بر مبنای همکاری‌های اقتصادی و منطقه‌ای شکل گرفته و می‌توان آن را به عنوان نمایی از شکل‌گیری یک رابطه استراتژیک تفسیر کرد.
چه آنکه ایران تأمین‌کننده بیش از نیمی از نیازهای حیاتی ترکیه در زمینه انرژی‌ به شمار می‌رود. اهمیت این همکاری اقتصادی در کنار نقشی که مقام‌های دو کشور برای حفظ مناسبات سیاسی و دیپلماتیک در عالی‌ترین سطوح داشته‌اند، سبب شده ترکیه به‌‌رغم رویکرد تحریم و فشار ایالات متحده به روابط تجاری و اقتصادی با ایران ادامه دهد و در این مسیر نقش قابل توجهی در کاهش فشارهای اقتصادی غرب علیه تهران بازی کند و به واسطه موقعیت همجواری و با بهره‌گیری از کانال‌های غیررسمی به بسیاری از نیازهای وارداتی و صادراتی ایران پاسخ گوید.
تهران و آنکارا در حالی چنین تجربه‌ای از مناسبات نزدیک را پشت سر گذاشته‌اند که نمی‌توان برای ترکیه در دوره جدید و پس از انتخاب مجدد «اردوغان» به ریاست جمهوری، تغییرات قابل ملاحظه‌ای در چشم‌انداز رویکرد خاورمیانه و نسبت به همپیمانانش همچون ایران متصور شد. آنچه که در این میان حائز اهمیت است، تعریف تهران و آنکارا از طیف گسترده منافع مشترک در همکاری‌های اقتصادی دوجانبه و همکاری‌های چندجانبه و درک مشترک از تهدیدات مقابله با خطر ناامنی در منطقه است.
در فضای جدید انتظار می‌رود موضوعاتی همچون بحران قفقاز جنوبی و تلاش‌های مشکوک برای تغییر وضعیت جغرافیایی در این منطقه و همچنین فرایند مذاکرات صلح سوریه که چهار کشور ایران، ترکیه، روسیه و سوریه برای حل‌و‌فصل آن به یک نقشه راه رسیده‌اند، سمت و سوی روشن‌تری پیدا کند؛ موضوعاتی که در صورت وقوع، افق‌های روشنی را برای باز کردن گره از مهم‌ترین پرونده‌های منطقه می‌گشاید و خود می‌تواند به نقطه عزیمت تهران و آنکارا در روند همکاری‌های بیشتر دوجانبه و چندجانبه بینجامد.

محورهای سخنان وزیر امور خارجه ایران

 توافقات رؤسای جمهور ایران و ترکیه درباره اجرای برنامه جامع همکاری‌‌های مشترک ایران و ترکیه در مسیر پیشرفت قرار دارد.
 برای توسعه منطقه آزاد در مرز مشترک و اتصال آن به اوراسیا اقدام می‌کنیم.
  هدف‌گذاری حجم تبادل تجاری دو کشور ۳۰ میلیارد یورو است و اکنون در میانه راه هستیم.
  بر به‌روزرسانی سند تجارت ترجیحی در حوزه حمل و نقل و ترانزیت اتفاق نظر داریم.
  در خصوص افتتاح گذرگاه‌های مرزی جدید، علاوه بر بازارچه مرزی ساری‌سو، ایجاد بازارچه‌های کوزه‌رش، پیراحمد کندی و... در دستورکار قرار می‌گیرد. ترکیه پیشنهادهایی داده که بررسی می‌کنیم.
 استفاده منصفانه از آب رودخانه ارس با در نظر گرفتن حقابه تاریخی، عرفی و زیست محیطی به منابع پایین‌دست ارس باید به صورت کامل صورت گیرد. بر توجه جدی ترکیه به موضوع رودخانه ارس و انتقال کامل، ‌دقیق، عرفی و متعارفی حوزه‌های آبی در شمال‌غرب ایران تأکید کردیم.
  هرگونه تغییر ژئوپلیتیک در منطقه و اقدام برای محدود کردن مسیرهای تاریخی ترانزیتی موجود در منطقه را هرگز برنخواهیم تافت.
 با توجه به ابراز تمایل عربستان، در آینده نسبت به تشکیل نشست سه‌جانبه ایران، عربستان و ترکیه با هدف تمرکز بر همکاری‌های هر چه بیشتر اقتصادی، تجاری و سرمایه‌گذاری اقدام کنیم.
 نگرانی‌های ترکیه و سوریه از موضوعات مرتبط با تروریسم، امنیت مشترک مرز و آوارگان باید از مسیر دیپلماسی و گفت‌وگو به همکاری دو کشور منجر شود.
 درباره وضعیت در اوکراین، افغانستان و فرمت‌های سه‌جانبه‌ای که در پی عادی شدن روابط ایران و عربستان می‌تواند شکل بگیرد، گفت‌وگو کردیم.

محورهای سخنان وزیر امور خارجه ترکیه

  در روزهای آتی پذیرای رئیسی، رئیس‌جمهور ایران در ترکیه خواهیم بود.
  ایران و ترکیه دو کشور قدرتمند منطقه هستند و باید صلح و ثبات را در منطقه حاکم کنیم.
  دید انتظارات ما از سوریه به شکل کامل روشن است. شهروندان سوریه که در کشور ما هستند باید به شکل کامل و سالم به کشورشان بازگردند.
  دولت سوریه در بحث پ.ک.ک با ما همکاری بیشتری داشته باشد و اینها از ملزومات ماست و مطمئنم جزو ملزومات سوریه نیز هست.
  از حصول تفاهم بین ایران و عربستان بسیار خوشنود هستیم. عربستان، ایران و ترکیه کشورهای بزرگ و مسئولیت‌پذیر منطقه هستند و اینکه اینها با هم رابطه صلح‌آمیز داشته باشند از اهمیت برخوردار است.
  ادامه مذاکرات برجام برای ما مهم است و اطلاعات لازم را از امیرعبداللهیان دریافت کردیم.
  حکومت در عراق به نخست‌وزیری سودانی باعث ثبات در کشور شده است. از مقامات عراقی می‌خواهیم به موجودیت پ.ک.ک در عراق پایان دهند. تمامی اقوام کرکوک باید از حق آزادی بیان برخوردار باشند.

کارشناس مسائل اوراسیا
در گفت‌و‌گو با «ایران» عنوان کرد
گزینه قطعی تغییرناپذیر بودن مرزهای منطقه
در مذاکرات تهران - آنکارا

اگر ترکیه هدف همگرایی با ایران را دنبال می‌کند، این امر ممکن نمی‌شود مگر آنکه در بخشی از سیاست‌های منطقه‌ای خود تجدید نظر کند

به نظر می‌رسد با آغاز دوره جدید ریاست جمهوری «اردوغان» و سفر وزیر خارجه او به تهران، باید آغاز دور تازه‌ای از رابطه دو کشور را انتظار داشت. لطفاً ابتدا پیرامون نگاه خود به نوع مناسبات ایران و ترکیه در ادوار اخیر بفرمایید.
روابط دو کشور ایران و ترکیه بخصوص در سال‌های اخیر، به‌طور توأمان یک الگوی مبتنی بر «رقابت» و «همکاری» را تعقیب کرده که البته در این اواخر جنبه رقابتی آن بر جنبه همکاری دو طرفه غلبه یافته است.
از سال 2002 یعنی زمانی که حزب عدالت و توسعه و تیم رجب طیب اردوغان بر سر کار آمدند، تا سال 2011 روابط تهران-آنکارا در حوزه‌های اقتصادی، امنیتی، سیاسی و دیپلماتیک به خوبی پیش می‌رفت. یکی از دلایل اصلی این همگرایی، رهبری نومحافظه کاران و تیم جورج بوش در ایالات متحده بود که نزدیکی دو کشور ایران و ترکیه را فراهم ساخت. ترکیه تلاش کرد سیاست «تنش صفر» با همسایه‌ها را دنبال کند و دست به اصلاح رویه‌های خود بزند. این روند پس از 9 سال بالاخره تغییر یافت و بین سال‌های 2011 تا 2016، روابط دو کشور رو به سردی گرایید و رقابت‌ها هم تشدید شد. دلیل این تغییر، زاویه نگاهی بود که ایران و ترکیه درباره سوریه داشتند.
کودتای 2016 در ترکیه و حمایت ایران از رجب طیب اردوغان، سبب شد که روابط میان دو طرف شکل بهتری به خود بگیرد و اختلافات کمتر شود. این روند در تداوم همکاری‌های اقتصادی نمایان شد، با وجود این دو طرف همچنان درباره پاره‌ای از موضوعات منطقه همچون بحران قفقاز جنوبی و مسأله اسرائیل اختلاف دیدگاه دارند. اما اهمیتی که سطح همکاری‌های مبتنی بر سیاست همسایگی و مراودات تنگاتنگ اقتصادی دارد موجب می‌شود این اختلافات منطقه‌ای نتواند بر مناسبات کلی دو کشور سایه بیندازد. با روی کار آمدن «اردوغان» و انتخاب «هاکان فیدان» به عنوان وزیر خارجه ترکیه که یک چهره امنیتی بوده، باید دید که اوضاع تصمیم‌گیری در سیاست خارجی این کشور به چه سمت و سویی خواهد رفت. دو کشور ایران و ترکیه پرونده‌های باز و حل نشده زیادی دارند و باید دید که چه تصمیمی برای آنها خواهند گرفت.
 به نظر می‌رسد که تأکید چند وقت اخیر اردوغان بر مخالفت با تحریم‌های امریکا در قبال ایران، رابطه دو کشور را در مدار مثبت و سازنده‌ای قرار داده است. آیا این‌گونه است؟
اینکه ترکیه و شخص آقای اردوغان بر مخالفت با تحریم‌های امریکا اصرار دارند نکته مثبتی در روابط دو کشور تلقی می‌شود که می‌تواند به ارتقای روابط تهران-آنکارا کمک کند. اما نباید فراموش کرد که رویکرد ترکیه زیر سایه حفظ منافع اقتصادی‌اش دنبال می‌شود. شرایط اقتصادی نامطلوبی بر ترکیه حاکم است. ریزش مکرر ارزش پول ترکیه و تورم و رکود اقتصادی در این کشور پس از برگزاری انتخابات اخیر افزایش پیدا کرده و طبیعی است که در این شرایط ترکیه تمایل داشته باشد که پایگاهی برای جذب سرمایه‌های خارجی از جمله ایرانی‌ها باشد. ایران در شرایط تحریم قرار دارد و افراد و سازمان‌هایی تمایل دارند که سرمایه خود را به این کشور منتقل کنند و حتی بحث تأسیس شرکت‌های ایرانی در ترکیه برای دور زدن تحریم‌ها هم مطرح است.
رویکرد آتی دولت ترکیه پس از انتخابات اخیر با توجه به هدف توسعه روابط دو جانبه با ایران در زمینه‌های اقتصادی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
فضای رابطه میان دو کشور در حوزه اقتصادی تا حدود بسیاری نسبت به حوزه سیاسی متفاوت است. روابط اقتصادی دو کشور مرتب رو به توسعه است. هرچند در سال‌های اخیر از سیر صعودی مراودات اقتصادی دو کشور کاسته شده و با فراز و نشیب‌های فراوان روبه رو بوده اما طی دو سال گذشته رشد 64 درصدی را به خود دیده و از 9/6 میلیارد دلار به
 3/11 میلیارد دلار رسیده و همچنان هم ادامه دارد.
با وجود قرابت‌های سیاسی و اقتصادی بین ایران و ترکیه، این دو کشور در حوزه قفقاز و نزاع‌های میان ارمنستان و جمهوری‌آذربایجان با یکدیگر زاویه دارند. فکر می‌کنید با تأکید ایران بر لزوم حفظ وضعیت مرزها در جغرافیای منطقه قفقاز، این اختلاف دیدگاه سبب تبدیل شدن به یکی از چالش‌های اساسی بین طرفین می‌شود؟
دو کشور مدت‌هاست که در حوزه قفقاز جنوبی اختلاف نظرهای جدی با یکدیگر دارند. ایران بر حفظ مرزها تأکید ویژه دارد و بارها هم آن را از کانال‌های رسمی به اردوغان اعلام کرده است. دولت ترکیه هم این حساسیت ایران را درک کرده است.ترکیه از زمان آتاتورک برای دسترسی به منطقه قفقاز جنوبی برنامه داشته است. باریکه‌ای که با بی‌مبالاتی و بی‌مسئولیتی شاهان قاجار و رضاشاه در منطقه قره سو به دست ترکیه افتاد، نشان داد که آنها از همان موقع رؤیای دسترسی به منطقه قفقاز را داشته‌اند. اگر قصد ترکیه دسترسی به باکو باشد، سال‌هاست که مسیر امن با هزینه نزدیک به صفر از طریق خاک ایران در دسترس آنها قرار داشته است.
در حال حاضر مهم‌ترین موانع دو کشور در مسیر گسترش همکاری در منطقه خاورمیانه را چه عواملی می‌دانید؟ و اساساً عوامل همگرایی دو کشور چیست؟
موانع موجود را می‌توان به چند بخش مجزا تقسیم کرد. دو کشور نگران فعالیت مخالفان هر یک از خود در کشور طرف مقابل هستند. ایران نگران فعالیت قومگراها و تجزیه‌طلب‌ها و عوامل وابسته به صهیونیست‌ها و ناتو است و ترکیه هم نگران فعالیت برخی گروه‌های کرد و ارامنه و آذری ها. در حوزه مسائل فرهنگی و ایدئولوژیک هم دو طرف تفاوت‌ دیدگاه دارند. ترکیه مدعی دموکراسی است و ایران مردمسالاری دینی را پیش می‌برد. ترکیه حامی سکولاریسم است و ایران به اسلامگرایی معتقد است. این مسائل به همراه دخالت قدرت‌های بزرگ در روابط دو کشور و تحریکات رژیم صهیونیستی و حرکات پان‌ترکیستی می‌تواند بر رابطه آنها سایه بیندازد. در حوزه اقتصادی هم نگرانی‌هایی وجود دارد. ترکیه یکی از رقبای سرسخت ایران در بازارهای صادراتی عراق و افغانستان و کشورهای قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی است. سرمایه گذاری‌های گسترده ترکیه در حوزه‌های صنعتی و لجستیک و حوزه‌های مختلف رقابت‌های سختی را بین دو کشور رقم زده است.
اگر ترکیه هدف همگرایی با ایران را دنبال می‌کند، این امر ممکن نمی‌شود مگر آنکه در بخشی از سیاست‌های منطقه‌ای خود تجدید نظر کند. ایران اهرم‌های فشار لازم بر ترکیه را دارد، اما معتقد به سیاست حسن همجواری و حفظ تمامیت ارضی خود و همه کشورهای همسایه است، بنابراین رفتاری خلاف دیدگاه‌های خود نشان نداده است. نوع درک ترکیه از رویکرد خویشتنداری جمهوری اسلامی که خواهان صلح و ثبات در منطقه است تا کشورها بتوانند منافع اقتصادی، امنیتی و فرهنگی خود را تأمین کنند، می‌تواند رابطه دو کشور را رو به پیشرفت نگه دارد؛ آن‌وقت می‌توان امیدوار بود که همگرایی دو کشور بیشتر خواهد شد.