غزل رضایی‌ثانی
خبرنگار

یکی از چالش‌های مهم در زمینه تحول اقتصاد دانش‌بنیان، مشکلات موجود بر سر راه ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان است. محدود بودن شاخص‌های ارزیابی و دسته‌بندی ابتدایی و ناقص شرکت‌ها به سه دسته‌ نوع یک، دو و سه مشکلاتی را به وجود آورده بود. این شرایط باعث شده بود که در زمینه‌ حمایت از دانش‌بنیان‌ها نیز عملکرد خوبی نداشته باشیم. یک‌سری اصلاحات در قالب آیین‌نامه‌ جدید ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان که اخیراً توسط معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری اعلام شد، انجام شده است که در ادامه به بررسی آنها می‌پردازیم.
در آیین‌نامه‌ جدید، به جای تک شاخص تحول فناوری، شاخص‌های متنوعی برای ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان درنظر گرفته شده است. شاخص‌های منطقه‌ای، ورودی و خروجی و فرایند تولید در ارزیابی‌های جدید مدنظر قرار می‌گیرد.
قبلاً شرکت‌های دانش‌بنیان به نوع یک، دو و سه تقسیم‌بندی می‌شدند که اغلب با نوعی تبعیض بروز می‌کرد. در طرح جدید، تمام شرکت‌های دانش‌بنیان در سه دسته‌بندی نوپا، نوآور و فناور قرار می‌گیرند. نوپا، شرکت‌های کوچکی هستند که هنوز به لحاظ کسب و کار به بلوغ لازم نرسیده‌اند. نوآور، شرکت‌هایی هستند که فروش سالانه آنها بالاتر از ۵ میلیارد تومان است ولی سهم فروش آنها از محصولات دانش‌بنیان کمتر از ۵۰‌درصد است. دسته آخر، شرکت‌های فناور هستند که تمرکز اصلی آنها بر اقتصاد دانش‌بنیان است و در این حوزه فعالیت می‌کنند. سهم محصولات دانش‌بنیان از کل فروش‌شان ۵۰ به‌علاوه یک درصد است. این شرکت‌ها هم فروش بالای ۵‌میلیارد تومان را در سال دارند.
حدود۸۰‌درصد شرکت‌های دانش‌بنیان کشور، تقریباً ۶ هزارو ۷۵۰شرکت، در دسته‌ نوپا قرار می‌گیرند. ۱۰۰۰ شرکت در دسته‌ نوآور قرار می‌گیرند و ۶۵۰ شرکت هم فناور محسوب می‌شوند.
نکته‌ مهم این است که آیین‌نامه‌ جدید ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان براساس قانون جهش تولید دانش بنیان به‌روز شده است. در این چهارچوب، مکانیسمی با عنوان پیشران‌های اقتصاد دانش‌بنیان را داریم که قبلاً وجود نداشت. نظام حمایتی درباره شرکت‌های همکار این پیشران‌ها متفاوت است و از اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه بهره‌مند می‌شوند. این دسته پیشران‌های اقتصاد دانش‌بنیان هستند و شرکت‌هایی را در حوزه‌ صنعت شامل می‌شود که در حوزه‌ ورود فناوری به صنایع فعالیت دارند.
شرکت‌های نوپا و نوآور نمی‌توانند به حوزه‌ پیشران‌های اقتصاد دانش‌بنیان ورود کنند. باید پله‌پله بالا بیایند و در نهایت به این مرحله برسند. فقط شرکت‌های فناور هستند که می‌توانند در حوزه‌ ورود فناوری به صنایع فعال شوند. شرکت‌ها باید مراحل مختلف شامل نوپا، نوآور، فناور و همکار پیشران‌های اقتصاد را طی کنند.
واقعیت این است که الان صنایع بزرگ کشورمان دانش‌بنیان نیستند و باید سیاست‌گذاری‌های جدی‌ای به منظور رسوخ فناوری به آنها داشته باشیم. ابزار مورد نیاز در این زمینه شرکت‌های دانش بنیان هستند. پیشران‌های اقتصاد دانش‌بنیان که در آیین‌نامه‌ جدید ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری مطرح شده است را می‌توان به عنوان هاب‌های اصلی پیشبرد فناوری در صنایع به شمار آورد.

شناسایی شرکت‌ها بر اساس میزان فروش، ایده و نوآوری
یکی از تحولاتی که در نظام ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان شاهد هستیم، این است که امور مربوط به شرکت‌های نوپا، به مبادی سپرده شده است. به این ترتیب، از مسئولیت معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری به این لحاظ کاسته شده است.
شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا بر اساس میزان فروش، ایده و نوآوری و شاخص‌های دیگر، شناسایی می‌شوند و کارهایشان رصد می‌شود. فرایند رشد و شناسایی و ارزیابی آنها توسط مبادی در نظر گرفته شده، شامل پارک‌های علم و فناوری و ستادهای علم و فناوری معاونت پیگیری می‌شود.
قبلاً ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان به صورت مقطعی و بر اساس یک شاخص محدود مبنی بر پیچیدگی فناوری صورت می‌گرفت و در یک روند مداوم پیگیری نمی‌شد. اما الان یک مسیر رشد برای شرکت‌ها در نظر گرفته‌ شده و نظام حمایت‌ها هم بر همین اساس است.
در نظام جدید ارزیابی و حمایت از دانش بنیان‌ها، شرکت‌ها ترغیب می‌شوند خود را از یک مرحله به مرحله‌ بعدی برسانند و از حمایت‌های بیشتری بهره‌مند شوند. به این ترتیب، حمایت‌ها مشروط و مدت‌دار شده است. زیرا مثلاً، شرکت‌های نوپا حداکثر سه سال می‌توانند در این مرحله بمانند و باید به سمت نوآور شدن حرکت کنند.
به نظر می‌رسد، آیین‌نامه‌ جدید ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان در راستای استفاده‌ حداکثری از ظرفیت‌های قانون جهش تولید دانش‌بنیان به لحاظ حمایت از دانش بنیان‌ها طراحی شده است. انتظار می‌رود از طریق این اصلاحات گام مؤثری برای بهبود وضعیت صنایع به لحاظ فاصله گرفتن از خام‌فروشی و توسعه‌ زنجیره‌ ارزش محصولات برداشته شود. اما آیا این اصلاحات، زمینه حضور حداکثری دانش‌بنیان‌ها در صنایع کشور و استفاده از ظرفیت‌های آنها را فراهم خواهد کرد؟

چرا شرکت‌های دانش‌بنیان
برای کشور کسب در آمد نکردند؟

بیش از ده سال از تأسیس شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور می‌گذرد، گرچه انتظار می‌رفت این شرکت‌ها که عمدتاً در زمینه تولیدات نیازهای داخلی کشور فعال هستند، بتوانند تا حدی مشکلات اقتصادی جامعه را به دوش بکشند و برخی از گره‌ها را باز کنند اما تا کنون این اتفاق به میزان محسوس رخ نداده است. در برخی از حوزه‌های پزشکی یک‌سری از تجهیزات ساخته شده و به کشورهای همسایه فروخته می‌شود اما میزان آن به‌ قدری نیست که بتوان نقش شرکت‌های دانش‌بنیان را در اقتصاد و سوددهی پررنگ دانست. بنابراین لزوم افزایش کیفیت در اینجا مورد توجه است، یعنی اگر کیفیت تولیدات دانش‌بنیان در سطح قابل قبول و طبق نظام ارزشیابی جدید در گروه فناور قرار بگیرد شانس استقبال دیگر کشورها از محصولات با کیفیت بالا افزایش می‌یابد و این می‌تواند گردش مالی نسبتاً بهتری در مقایسه با گذشته داشته باشد. از این رو تسهیل حرکت شرکت‌های دانش‌بنیان با حمایت دولت به سمت دسته شرکت‌های فناور ضروری به نظر می‌رسد.