بیتا  میرعظیمی
خبرنگار

وسیع‌ترین رویشگاه سوسن چلچراغ در هیرکانی مرکزی در وسعتی بالغ بر 7 هکتار توسط یک تیم تحقیقاتی 5 نفره از دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تربیت مدرس کشف و شناسایی شد. طبق گفته یکی از اعضای این تیم تحقیقاتی به «ایران»، سوسن چلچراغ به عنوان نخستین گل ایرانی که در فهرست آثار ملی طبیعی ایران قرار گرفته در معرض خطر انقراض قرار دارد و کشف رویشگاه جدید، امیدها برای بقا و حفاظت این گونه ارزشمند را افزایش داده است.
جنگل‌های هیرکانی به دلیل قدمت بسیار زیاد آن که به عصر یخبندان نیز بازمی‌گردد، دارای گونه‌های گیاهی و جانوری منحصربه‌فردی است. یکی از این گیاهان اندمیک و بومی که نادرترین گل جهان نام گرفته، گل سوسن چلچراغ(Lilium ledebourii) است که سرزمین کهن ما را برای رویش انتخاب کرده است. این گیاه علفی مقاوم، تنها در سال یک بار و در ماه‌های خرداد و تیر رشد کرده و در ارتفاعی بین۵۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر قد می‌کشد. گلی بسیار زیبا که علاقه‌ای به ازدیاد و تکثیر نداشته و به همین دلیل نیز در معرض خطر انقراض قرار دارد.

گونه در حال انقراض
طبق گفته «حامد یوسف‌زاده» عضو هیأت علمی و دانشیار دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تربیت مدرس به «ایران»، جنگل تحقیقاتی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تربیت مدرس واقع در منطقه حفاظت شده البرز مرکزی با مساحت ۱۸۱۷ هکتار، از ارتفاع حدود 150 متری از سطح دریا آغاز شده و تا ارتفاع 1750- 1800متری ادامه دارد. این جنگل متشکل از 24 قطعه در مجاورت روستای ملاکلا و پارک جنگلی سی‌سنگان نوشهر واقع شده و از طریق منابع طبیعی در اختیار دانشگاه تربیت مدرس قرار گرفته تا کارهای آموزشی و پژوهشی در آن انجام شود.
این استاد دانشگاه، گل سوسن چلچراغ را به دوران چهارم زمین‌شناسی نسبت داده و تأکید می‌کند: این گل از لحاظ ژنتیکی یکی از نوادر طبیعی جهان به‌شمار می‌رود. گلی تکثیر گریز که درصد زادآوری بسیار کندی داشته و به همین دلیل نیز هر روز بیش از پیش در معرض انقراض قرار می‌گیرد.
عضو تیم تحقیقاتی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تربیت مدرس، سوسن چلچراغ را مروارید جنگل‌های هیرکانی نامیده و می‌گوید: از زمانی که برای اولین بار یک گیاه‌شناس آلمانی به نام «کارل فردریش فون لدبور» در سال ۱۳۵۴ این گل را در روستای داماش واقع در استان گیلان کشف کرد، همه تصور می‌کردند که این گیاه تنها در این منطقه وجود دارد؛ اما سال‌ها بعد 7-8 رویشگاه جدید از این گل منحصربه‌فرد در جاده زیبای اسالم به خلخال کشف و شناسایی شد. در حال حاضر 2-3 رویشگاه با فاصله اندک در اسالم گیلان، یک رویشگاه در نمین اردبیل، نوشا تنکابن، بندپی بابل، جنگل‌های مازیچال کلاردشت مازندران، ماسوله، منطقه ونستان اشکورات و املش گیلان وجود دارد. این گیاه اغلب نزدیک مرز جنگلی و ارتفاعات بالادست و مناطق صخره‌ای با خاک عمیق رشد کرده و از اواسط اردیبهشت ماه تا اواسط خرداد گل می‌دهد؛ این گیاه میان علفزارها خود را پنهان کرده و به همین دلیل پیدا کردنش بسیار سخت است.

گیاه تکثیرگریز
یوسف‌زاده، یکی از دلایل اهمیت شناسایی این گونه ارزشمند در هیرکانی مرکزی را همجواری رویشگاه با پراکنش گونه نادر سفید مازو و گونه در حال انقراض افرای مازنی در بالادست دانسته و تأکید می‌کند: در این رویشگاه به جز سوسن چلچراغ، گونه‌های دارویی دیگری از جمله «گل صدتومنی» نیز شناسایی شده است.
طبق گفته این عضو هیأت علمی، شناسایی اولین رویشگاه سوسن چلچراغ در هیرکانی مرکزی با حمایت «فرهاد دانشجو» رئیس دانشگاه تربیت مدرس، «عباس اسماعیلی ساری» رئیس دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تربیت مدرس و سرپرست تیم تحقیقاتی به همراه دیگر کارشناسان (منصور پورامین، سلمان زالکانی، کریم شیرمحمدی، مهران قزوینی و اینجانب) انجام شده است. چنانچه سازمان محیط زیست کشور و سازمان منابع طبیعی کشور ورود کرده و این رویشگاه را محصور کند، این منطقه به ذخیره‌گاه این گل تبدیل شده و تراکم آن بیشتر خواهد شد. البته باید توجه داشت که همه گیاهان پیازدار از جمله سوسن چلچراغ، به کوبیده شدن خاک بسیار حساس بوده و با قدم زدن و برهم زدن خاک، از بین رفته و نابود می‌شوند. بر این اساس بهتر است گردشگران علمی در جنگل، تنها از دور شاهد زیبایی‌های این گل بوده و به هیچ وجه نزدیک آن نشوند. متأسفانه شاهدیم که سرگل این گونه در حال انقراض، در اسالم توسط گاوهای محلی و در مناطق بالادست توسط مرال‌ها خورده می‌شود. در همین راستا در تلاشیم برای حفاظت بیشتر، دورتادور این رویشگاه را محصور کرده و اجازه ورود هیچ انسان و حیوانی را به داخل آن ندهیم. از سویی دیگر اگرچه گفته می‌شود این گیاه تکثیرگریز است، اما تکثیرش به‌رغم زمانبر بودن، امکانپذیر است.

ذخیره‌گاه ژنتیک
او از راه‌اندازی سیستم مدیریت هوشمند جنگلداری (Smart forestry management)برای اولین بار در کشور خبر داده و می‌گوید: در همه فاصله‌های جنگل تحقیقاتی، تنوع زیستی اعم از گونه‌های گیاهی و جانوری را شناسایی کرده و بالای 300 گونه از گیاهان علفی و... به انضمام عکس‌های باکیفیت را ثبت کرده و در یک وب سایت قرار داده‌ایم؛ گردشگران علمی برای بهره‌گیری از اطلاعات این گونه‌ها، تنها کافی است در هنگام ورود به جنگل، اپلیکیشن این سیستم را در تلفن همراه خود نصب کرده و با انواع گیاهان و حیوانات و وضعیت آنها اعم از تعداد، گونه‌های در حال انقراض و... آشنا شوند.
او از پیگیری‌های لازم برای معرفی این جنگل تحقیقاتی به عنوان ذخیره‌گاه ژنتیک سخن گفته و تأکید می‌کند: گونه‌های جانوری مانند پلنگ، خرس، مرال و... در فصل گاوبانکی، زینت‌بخش این منطقه تحقیقاتی و جنگلی بوده و یکی از قابلیت‌های مهم و ارزشمند این جنگل محسوب می‌شود. لازم به ذکر است که پیش‌تر در این منطقه چندین پلنگ شناسایی کرده و به دلیل مجاورت آن با نهرودبار، پلنگ‌ها را نهرو1، نهرو2، و نهرو3 نامگذاری کردیم. همچنین جاده سلامت را نیز راه‌اندازی کردیم تا با کمک اساتید و دانشجویان، گونه‌های ارزشمند این جنگل تحقیقاتی اعم از (گیاهی و جانوری) را به گردشگران علمی معرفی کنیم.