فناوری و جهان کتابخوانی
علی مسلمی
پژوهشگر
آیا فناوری می‌تواند تمام مشکلات کتابخانه‌ها و کتابخوان‌ها را حل کند؟ پاسخ به این پرسش ساده است. فناوری همه چیز نیست اما توان و تأثیر قابل ملاحظه‌ای برای رفع برخی از مشکلاتی دارد که کتابخانه‌ها با آن مواجه هستند. همه ما می دانیم که تمام کتابخانه‌ها با نوعی آینده مبهم مواجه هستند. برای مثال، مشکلات بی‌وقفه اقتصاد داخلی و جهانی و رقابت فزاینده بخش‌های دیگر با کتابخانه‌ها بر سر ارائه خدمات به مشتریان و ابزارهای جایگزین برای تأمین خدمات به این معناست که کتابخانه‌ها باید بر سر منابع نبرد کنند. شیوه‌های این نبرد و کامیابی در آن بسته به موقعیت و فضا متفاوت است. اما یکی از شیوه‌های موفقیت و کامیابی کتابخانه‌ها و کتابداران این است که فناوری‌های خود را به‌روز کنند، رویکردهای خود را بسط و گسترش دهند و با کتابخانه‌های دیگر و حتی با نهادها و سازمان‌های مرتبط به نحو راهبردی مشارکت داشته باشند. رکود اقتصادی جهان، بر هزینه کتابخانه‌ها تأثیر گذاشته و به نظر می‌رسد این وضعیت کماکان تا مدتی ادامه داشته باشد. صرفنظر از اینکه شدت و میزان تأثیرگذاری رکود مالی در ایران و جهان بر وضعیت تأمین خدمات کتابخانه تا چه حد خواهد بود (که نیازمند تحقیقات و پیمایش‌های دقیق در این باره است)، عمدتاً پیش‌بینی می‌شود که نیازهای آینده متفاوت از نیازهای گذشته خواهد بود. تجربه کتابداران طی 20سال گذشته در ایران نیز این را کاملاً تأیید می‌کند از این جهت که آنها طی این مدت مشاهده کرده‌اند اینترنت به شدت زندگی مردم و نحوه تعامل آنها با کتابخانه‌ها را تغییر داده است. به بیان دقیق‌تر می‌توانیم بگوییم مواردی نظیر 1. جهانی شدن، 2. استفاده از اینترنت، 3. توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی و 4. شخصی‌سازی اطلاعات باعث شده است که تقاضاها برای خدمات کتابخانه‌ها، تأمین منابع و استفاده از آنها دگرگون شود. اما فناوری تنها یکی از عواملی است که کتابداران باید آن را در نظر داشته باشند. از یک سو طی دهه گذشته، نیازها و تقاضاهای کاربران پیچیده‌تر، متنوع‌تر و گسترده‌تر شده است و از سوی دیگر، تغییرات سیاسی و اجتماعی نیز بر شیوه نگرش مردم بر کتابخانه‌ها تأثیر خواهد گذاشت.
به طور خلاصه می‌توان گفت که فناوری اطلاعات و ارتباطات، انقلابی در شیوه ایجاد، ذخیره، دسترسی و استفاده از اطلاعات ایجاد کرده است. اکنون افراد بی‌شماری وجود دارند که هرگز نمی‌توانند جهان بدون اینترنت را تصور کنند. آینده نویدبخش فناوری‌های پیچیده‌تر و گسترده‌تر است. در بسیاری از کشورهای پیشرفته و برخی از کشورهای در حال توسعه، توان بالقوه و چشمگیر منابع دیجیتالی شناخته و پذیرفته شده است. همچنین پروژه‌های متعدد و گوناگونی در راستای گسترش این منابع در کشورهای مختلف جهان صورت گرفته است. در نتیجه، کتابخانه‌ها از طریق به‌کارگیری فناوری تغییر شکل داده‌اند یا در حال تغییر شکل هستند. اما اگر قرار باشد کتابخانه‌ها و کتابداران کماکان پویایی خودشان را در عملکرد و کارکردشان حفظ کنند، باید آمادگی تغییرات بیشتر را داشته باشند. در حال حاضر، برخی کتابخانه‌ها و کتابداران در ایران به بعضی از کاربردهای اینترنت توجه کافی ندارند، از جمله استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای 1. ارائه خدمات، 2. فراهم کردن دسترسی مردم به اطلاعات، 3. حمایت آموزشی، فرهنگی و اجتماعی از مردم (برای مثال، تشویق مردم به کتابخوانی و عرضه محصولات دیجیتالی و غیره). علاوه بر این، ظرفیت ناشناخته برخی فناوری‌ها نظیر دستگاه‌های موبایل و انواع کاربردهای دیگر اینترنت کماکان باید برای اهداف مورد نظر کتابخانه‌ها و کتابداران ارزیابی و به خدمت گرفته شود. در حال حاضر، کتابخانه‌ها کماکان هر دو شیوه را کم و بیش در نظر دارند. هرچند هنوز توافق جمعی و کامل درباره نحوه دستیابی به این هدف یعنی نشر الکترونیکی آثار وجود ندارد، اما روشن است که بحران‌های اقتصادی در ایران و جهان منتهی به تغییرات عمده خواهد شد زیرا شیوه‌های کنونی نشر مطالب، دیگر نمی‌تواند ادامه یابد.