محیط فضل و آداب
درباره جلد دوم کتاب گفتارهایی در تاریخ و فرهنگ نوشته سید فتحالله مجتبائی که در نودوهشتمین زادروزش رونمایی میشود
حمیدرضا محمدی
روزنامهنگار
وجه اخلاقی دکتر مجتبائی موجب شده که وجه علمی ایشان زیباتر و دلنشینتر جلوه کند. صفت تواضع و فروتنی در میان خصال اخلاقی ایشان برجستهتر است.
مجدالدین کیوانی
امروز (سهشنبه، هجدهم آذر) نودوهشتمین آفتاب زندگیاش طلوع میکند. زیستی پربرگوبار، و سرشار و سراسر از تحقیق و تدقیق و آکنده از میهندوستی و ایرانمداری. هیچ کم و کوچک نیست کسی در آستانه گام نهادن به یکصدمین پله نردبان زندگی، هنوز و همچنان بخواند و بکاود و بنویسد، و سیدفتحالله مجتبائی درست چنین است. دانشیمردی از نسل غولهای فرهنگ ایران. از تیره و تبار برجستهترین معاریف این سرزمین که حالا شاید از میانشان جز معدودی باقی نمانده باشد و باید بر خود ببالیم که همعصر و معاصر آنانیم. او هنوز هم ذهنی پویا دارد و دریای دانش از قلمش بیرون میتراود و امروز قرار است از جلد دوم کتاب «گفتارهایی در تاریخ و فرهنگ» که مجموعه نوشتارهای اوست، رونمایی شود، در مجلسی که در نهصدوبیستوششمین شب از سلسله شبهای مجله «بخارا» با همکاری مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی به او اختصاص یافته است و کاظم موسوی بجنوردی، ژاله آموزگار، علیاشرف صادقی، اصغر دادبه، سیدعلی آلداود، میترا حسنی و علی دهباشی به ایراد سخن میپردازند، فیلم مستندی ساخته سهامالدین بورقانی به نمایش درخواهد آمد، و از این اثر و همچنین کتاب «گزیده اسناد دیوانی عهد قاجار» اثر میراحمد مجتبائی تفرشی، به کوشش سیدفتحالله مجتبائی و سیدعلی آلداود رونمایی خواهند شد.
۵۲ گفتار در تاریخ و فرهنگ
«گفتارهایی در تاریخ و فرهنگ» را میترا حسنی گردآوری کرده است، معاون بخش ادیان و عرفان مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی که نزدیک به دو دهه است خوشهچین خوان فضل استاد خود است و با انتشار جلد دوم این کتاب، حق شاگردی را به جای آورده است. جلد نخست که در اول مرداد 1398 رونمایی شد، محدود و منحصر بود به مداخل قلمی شده استاد در مجلدات دائرةالمعارف بزرگ اسلامی اما جلد تازه در پنج بخش و 52 گفتار و نوشتار سامان یافته است. کتاب پیشگفتاری از کاظم موسوی بجنوردی، رئیس مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی دارد و مقدمهای هم از خود مجتبائی. او در این نبشته، نکتهای را یادآور شده که در روزگار اکنون کمتر کسی به چنین درجهای از مناعت طبع رسیده به طوریکه سعی ندارد قلم و قدم گذشته خود را پنهان و کتمان کند؛ «بعضی از این مطالب را شاید امروز نپسندم و یا با اوضاع و احوال فکری کنونی من موافق نباشد، اما حذف یا دگرگون کردن آنها را نخواستم، زیرا به هر حال این مجموعه نمودار تحولات فکری من میتواند بود.»
بخش نخست کتاب شامل مقالات پژوهشی است که مجتبائی برای دانشنامهها و نیز نشریاتی در حوزه ادیان و عرفان، زبان فارسی و تاریخ تألیف کرده است (شامل نگاهی گذرا به روابط فرهنگی ایران و یونان در دوران هخامنشیان؛ یک واژه یونانی در وندیداد؛ از اسخَرَ و اسکَرَ تا عسکر و لشکر؛ زمینه ایرانی مفهوم یهودی-مسیحی «راز»
(Mysterion)؛ مانی و شاپور، تجربهای تاریخی از پلورالیزم التقاطی؛ پنچه تنتره؛ راج ترنگینی و پیشینه تاریخنگاری در هند؛ دساتیر؛ دبستان مذاهب؛ ممدوحان دقیقی و نگاهی دیگر به تاریخ وفات او؛ نگاهی دیگر به تاریخ وفات ناصرخسرو؛ ضیاءالدین نخشبی؛ روضةالعقول؛ مرزباننامه؛ طینت و تربیت از دیدگاه سعدی و کنفسیوس؛ نامهنگاری در ایران اسلامی؛ عشقبازی خالق با خود).
یاد بعضی نفرات
بخش دوم از چندین یادداشت کوتاه و بلند تشکیل شده است. یادداشتهای پراکنده او علاوه بر آنکه نشاندهنده تنوع حوزههای مطالعاتی ایشان است، تصویری از فضای فکری، اجتماعی و سیاسی روزگار جوانی و میانسالی استاد به دست میدهد و خواننده را با شماری از مصاحبان و معاشران ایشان که گاه از شخصیتهای تأثیرگذار در این جریانهای فکری بودهاند، آشنا میسازد (شامل چند دیدار با شاملو؛ آدمهای بلندپرواز؛ دکتر میترا که بود؟؛ پایهگذار نشر صحیح و دقیق در ایران؛ خاطراتی از خانلری شاعر، ناشر مجله سخن؛ گفتاری درباره تغییر «پرشن» و «پرسان» به «فارسی»؛ پیامی به فرزندانم؛ بیخبری، غرضورزی یا خیانت؟؛ تماشاگر بیرونی تصوف؛ سپاسگزاری از جناب استاد سمیعی؛ ادراک و بیان شاعرانه؛ دوستی من با استاد موسی اسوار؛ یک حرف و دو حرف بر زبانم؛ روحالقوانین؛ ترجیعبند هاتف؛ دوستان و دشمنان خانلری). بخش سوم دربرگیرنده چند سخنرانی در محافل علمی و فرهنگی مختلف است (شامل ایران و هند، پیوندی هزاران ساله؛ عناصر مدارا در آیینهای هندی؛ مجمعالبحرین: شرح تاریخی گفتوگوی هندوان و مسلمانان؛ اصل و تبار اندیشه تاگور؛ تاگور و عرفان بهکتی نو؛ دید شرقی و ایرانی به هند؛ آغاز آشنایی من با دکتر موحد؛ واقعاً اسطوره بود.؛ جایشان را که خواهد گرفت؟). بخش چهارم از چند مصاحبه قدیم و جدید تشکیل شده که طی چهار دهه گذشته با استاد ترتیب داده شده است (شامل در جستوجوی آفاقی دیگر؛ زیبایی و فلسفه هنر از دیدگاه ارسطو؛ دادوستد فرهنگها و تمدنها؛ سویههای تاریخنگاری دینی؛ ادیان هند؛ اسلام، وحدت و گفتوگوی ادیان؛ داستانهای هندی و بودایی در ادب فارسی؛ نادر نادرپور به روایت فتحالله مجتبائی؛ غالب ترجمههای امروز تجاوز به حقوق نویسنده است؛ در هیچ سری نیست که سرّی ز خدا نیست؛ ماجرای ثنویت ایرانی، بیستوهفت قرن تأثیر تعقل ایرانی بر فلسفههای غرب). بخش پنجم نیز مشتمل بر چهار مقاله و یک یادداشت به زبان انگلیسی است که ترجمه تعدادی از آنها در بخش نخست آمده است.
در میان این آثار، به نظر نگارنده، شاید ویژهترین مطالب که نظر خواننده عمومی را جلب و جذب میکند، تحریرات و تقریرات روایتگونه اوست درباره آدمهای روزگار ما؛ از احمد شاملو و پرویز ناتل خانلری و عبدالحسین زرینکوب و سیروس پرهام تا احمد سمیعی گیلانی و نادر نادرپور و عبدالرحیم جعفری و محمدعلی موحد. با در کنار هم قرار گرفتن مجموعه دوجلدی «گفتارهایی در تاریخ و فرهنگ» در 1090 صفحه، حالا میتوانیم نوری بیفکنیم به تأملات و تفکرات سید فتحالله مجتبائی در طول هفت دهه نقشآفرینی در سپهر فرهنگ ایران که به قول فراهمآورنده این اثر؛ «به گمانم از جمله «آثارالباقیه» زمانه ما، و یادآور روزگاری است که دانشوران «محیط فضل و آداب» بودند و به دانش و اهل دانش اقبالی بیش از امروز بود، روزگاری که به تعبیر ابوریحان بیرونی در آن «علمی نو» پدید میآمد و «نهالی تازه» میرویید.»
زهی سعادت و آفرین بر این بخت و اقبال که توفیق رفیقمان شده تا نودوهشت سالگیِ این اندیشمند بیجایگزین را جشن بگیریم که بیتردید از نادرهکارانِ روزگارِ ماست.
گفتارهایی در تاریخ و فرهنگ
(دومین دفتر)
نویسنده: سیدفتحالله مجتبائی
به کوشش: میترا حسنی
انتشارات: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
تعداد صفحات: ۶۹۸ صفحه
قیمت: ۹۶۰۰۰۰ تومان
