ساعتی با الهه خاتمی اولین بانوی استاد خوشنویس ایران
این قلم راوی هزار سخن ناگفته است
مرجان قندی - روزنامه نگار/ در نهان جهان ساکت و خاموش مرکب و کاغذ غوغایی است؛ خوشنویسان رازهای تاریخ و فرهنگ را در پیچوتاب حروف به تصویر میکشند. آنها وارثان سنتی دیرینهاند که در سیاه و سپید مرکب و کاغذ، هنر را به اوج لطافت و ظرافت میرسانند. اما در میان خطاطان امروز برخی اساتید ممتاز خوشنویسی هستند که جایگاهی فراتر دارند. چهرههایی که نهتنها مهارت را به کمال رساندهاند، بلکه مسیر را برای نسلهای آینده هموار کردهاند. استادان خوشنویس با صبر و حوصلهای بیپایان، هر حرکت قلم را به اثری جاودانه بدل میکنند. در دستان آنها، هر واژه روایتگر تاریخ، عرفان و عشق است. در دورهای که هنر خوشنویسی تا دههها بهعنوان حوزهای مردانه شناخته میشد، الهه خاتمی توانست با تلاش و پشتکار، اولین زن ایرانی باشد که به مقام استادی در خط نستعلیق دست یابد. او مسیری سخت را پیمود تا ثابت کند که زنان نیز میتوانند در این هنر جایگاهی برابر با مردان داشته باشند.
خاتمی متولد 1338 در تهران، فارغالتحصیل رشته زبان و ادبیات انگلیسی از دانشگاه علامه طباطبایی است. به گفته خودش از کودکی علاقه زیادی به خوشنویسی داشت. او درباره آغاز این مسیر در زندگیاش میگوید: «در خانوادهای فرهنگی بزرگ شدم و تا جایی که به یاد دارم همیشه در خانواده ما به هنر خوشنویسی اهمیت میدادند. این علاقه از همان دوران کودکی در من شکل گرفت و پیش از رفتن به مدرسه، خطاطی میکردم و وقتی به مدرسه رفتم، خط خوبی داشتم. تمرینهای روزانهای که پدرم برایم در نظر میگرفت، زمینهساز علاقهام به این هنر شد. بهصورت حرفهای از سال 1359 وارد انجمن خوشنویسان ایران شدم، اما پیش از آن نیز در مسابقات هنری شرکت میکردم و اغلب مقام اول را بهدست میآوردم.»
تلاش برای شکستن مرزها
خاتمی با فعالیت مستمر در حوزه آموزش، شرکت در نمایشگاهها و کسب جوایز متعدد، الگویی الهامبخش برای بانوان هنرمند کشور بهشمار میرود، میگوید: «موانعی که زنان در جامعه با آنها مواجه میشوند، کم نیست. بخشی از این موانع از سوی خانواده و بخشی از طرف جامعه تحمیل میشود. با اینحال من یاد گرفته بودم اگر کاری را شروع میکنم، باید تمام توانم را صرف آن کنم. این چیزی بود که مادرم در زندگی به من یاد داد و من هم در همه مراحل زندگی آن را آویزه گوشم کردم.
به همین دلیل وقتی خوشنویسی را به طور حرفهای شروع کردم در ذهنم بود که باید همه توانم را در این مسیر بگذارم.
هر کجا که مسیر برایم سخت میشد همیشه به خودم یادآوری میکردم که زنان هم باید بتوانند به جایگاهی که مردان در خوشنویسی دارند، دست پیدا کنند. به همین دلیل همه تلاشم را کردم و خدا را شکر که این اتفاق هم افتاد و سال 1386 بهعنوان اولین زنی که در خط نستعلیق به مقام استاد تمامی رسید، شناخته شدم. اما بعد از من زنان دیگری هم از جامعه خوشنویسی با تلاش خود توانستند در این مسیر قدم بگذارند.»
لحظه تاریخی استادی
او با شور و افتخار لحظهای را به یاد میآورد که توانست بهعنوان اولین زن به مقام استادی برسد، میگوید: «روزی که آثارم در کنار خوشنویسان مرد ارزیابی شد و بهعنوان استاد پذیرفته شدم، یکی از بهترین روزهای زندگیام بود. احساس کردم که مانعی را از مسیر زنان برداشتهام.»
به گفته خاتمی، جایگاه زنان در خوشنویسی نسبت به گذشته قابل مقایسه نیست. او در این باره میگوید: «در حال حاضر حدود ۷۰ درصد از هنرجویان انجمن خوشنویسان ایران را زنان تشکیل میدهند، درحالیکه مردان تنها ۳۰ درصد هستند. اما همچنان موانع اجتماعی باعث شده که تعداد زنانی که به جایگاه استادی میرسند، کمتر باشد. اما بازهم تأکید میکنم که اکنون از نظر حضور زنان در زمینه فعالیت در خوشنویسی و همینطور دستاوردهایی که داشتهاند قابل مقایسه با قبل نیست.» او با بیان اینکه در این مسیر هرگز حمایت خاصی دریافت نکرده است و همواره سعیاش بر این بوده که خودش مشکلات را از سر راه بردارد، ادامه میدهد: «اتفاقی طبیعی است که هر جامعهای در قبال حرکتهایی که برای اولین بار اتفاق میافتد مقاومتهایی داشته باشد. اما باید پذیرفت که زندگی سراسر مبارزه است و اگر کسی به چیزی اعتقاد دارد باید برایش بجنگد و حتی تاوان هم بدهد.»
نقش خوشنویسی در فرهنگ ایرانی
این هنرمند خطاط معتقد است که خوشنویسی ارتباطی عمیق با ادبیات، عرفان و اخلاق دارد و این هنر نهتنها جلوهای بصری، بلکه پلی میان روح هنرمند و اندیشههای بزرگانی چون حافظ، سعدی و مولانا است، میگوید: «ما خوشنویسان شانس بزرگی داریم که برای خلق آثارمان به سراغ ادبیات، عرفان و سخنان پندآموز میرویم. چون این مطالب تأثیر خودشان را در روح و روان هنرمندان خوشنویس میگذارد و زندگی میتواند شکل زیباتری به خودش بگیرد. امیدوارم که جامعه به این هنر بیش از پیش توجه کند تا از این طریق ادبیات و عرفان هم بیش از پیش ترویج پیدا کند.»
خاتمی به مهمترین ویژگی خوشنویسان اشاره میکند و میگوید: «به طور کلی معتقدم که هنرمندان در هر زمینهای که مشغول فعالیت هستند باید به کاری که انجام میدهند اعتقاد و باور داشته باشند. هنرمند چه خوشنویس، چه نقاش، چه موزیسین و... باید با اعتقاد کار کند و پشتکار داشته باشد و یک هدف را برای خودش در نظر بگیرد تا بتواند با حفظ ارزشهایی که باورهایش را میسازد به آن کار بپردازد.»
او با تأکید بر جایگاه خوشنویسی سنتی در ایران یادآور میشود: «هر حرکت تازهای در خوشنویسی باید بر پایه سنت بنا شود. هیچ هنرمندی نمیتواند بدون شناخت عمیق از گذشته، آیندهای موفق برای خود بسازد. خوشنویسی سنتی همچنان جایگاه خودش را در میان خوشنویسان دارد. پایههای محکمی که این هنر در طول قرنها داشته و به امروز رسیده، نشان میدهد که هر حرکت تازهای در این عرصه بخواهد اتفاق بیفتد باید با فکر و تدبیر باشد تا به جایگاه دیرینه آن خدشهای وارد نشود.»
جایگاه خوشنویسان ایرانی در جهان
خاتمی با انتخاب دقیق متون و نگاهی تأملبرانگیز به واژگان، آثاری عمیق و ماندگار نوشته است که از زیبایی ظاهری فراتر رفته و به جان مخاطب نفوذ میکند. میگوید: «به هنر خوشنویسی بخصوص خط نستعلیق بیشتر در ایران و ترکیه و کشورهای حاشیه خلیج فارس پرداخته میشود. از این بابت باید گفت که شاید در اکثر کشورهای دنیا با آن خیلی آشنا نباشند. با این حال آثار برخی از خوشنویسان ایرانی در موزهها و نمایشگاههای بینالمللی نگهداری و به نمایش گذاشته میشود و مورد استقبال بازدیدکنندهها قرار میگیرد.
البته در تمام این سالها هرکدام از ما به نوبه خود سعی کردهایم مردم کشورهای دیگر را هم با هنر خوشنویسی آشنا کنیم. من تاکنون موفق شدهام نمایشگاههایی در لندن، تایلند، سنگال، مراکش، بلگراد و آمریکا برگزار کنم تا هنر خوشنویسی ایرانی را به سهم خودم به جهان معرفی کنم.»
اگرچه 17 سال از دستیابی او به مقام استادی میگذرد، اما اخیراً مراسم نکوداشتی برای تجلیل از تلاشهای الهه خاتمی برگزار شده است.
او درباره این رویداد میگوید: «خوشحالم که جامعه خوشنویسی کمکم به این باور رسیده که زنان میتوانند در کنار مردان فعالیت کنند و زمینه حضورشان بیش از گذشته فراهم شود. با توجه به تجربیاتی که در این سالها به دست آوردهام به همه دختران و زنانی که در این عرصه فعالیت میکنند یا علاقهمند هستند وارد این عرصه شوند، توصیه میکنم که خودشان را باور داشته باشند و از موانع و مشکلات نترسند و هیچ وقت از ادامه دادن دلسرد نشوند. تنها باید باور داشته باشند که با پشتکار و خودباوری به همه خواستههایشان میرسند.»