پیادهروی اربعین در آثار نویسندگان معاصر
علی‌الله سلیمی
نویسنده و منتقد ادبی
آیین‌های مردمی در شکل‌گیری فرهنگ یک جامعه نقش کلیدی دارند و در این خصوص در تاریخ تشیع، فرهنگ عاشورا از ظرفیت بالای فرهنگ‌سازی برخوردار است که تا به حال تأثیرات زیادی در شکل‌گیری و تداوم حرکت‌های مردمی همسو با فرهنگ عاشورا داشته و دارد.
یک حرکت دینی عظیم با تاریخچه‌ای پرفراز و نشیب
از جمله این حرکت‌های مردمی، پیادهروی اربعین است که خود تاریخچه پرفراز و نشیبی دارد و اکنون به یکی از نمادهای فرهنگ عاشورا در ایران و جهان تبدیل شده است. این موضوع در آثار نویسندگان مطرح کشورمان هم بازتاب داشته و دارد که اغلب در قالب ادبی رمان یا داستان کوتاه به بیان این مسأله و زوایای گوناگون آن پرداخته‌اند.
از جمله علی مؤذنی داستان‌نویس نام‌آشنای معاصر که در رمان«احضاریه» موضوع پیادهروی اربعین را به شکل متفاوتی بیان کرده است. مؤذنی در رمان «احضاریه» با الهام از فرهنگ پیادهروی اربعین، داستان یک روزنامه‌نگار نویسنده را روایت می‌کند که به این سفر معنوی احضار می‌شود. نویسنده در این اثر از رخدادهایی مانند زیارت و آیین راهپیمایی عظیم اربعین برای نقل داستانی از حیات حضرت زینب(س) بهره برده است.
کتاب یک روایت داستانی از رفت و آمد میان گذشته و حال و البته روایت‌هایی از زندگی حضرت زینب(س) از زبان یک روزنامه‌نگار به نام مسعود است که با تردید راهی سفر اربعین می‌شود.
همچنین عمده تمرکز داستان روی زندگی حضرت زینب(س) است. ایشان از شخصیت‌های اصیل دینی و تاریخی تشیع است که اطلاعات زیادی از زندگانی‌شان در منابع تاریخی در دست نیست. عمده اطلاعات و اسناد موجود از ایشان مربوط به واقعه عاشورا و از زمان اسارت حضرت به بعد است که سال‌های پایانی عمر شریف‌شان را در برمی‌گیرد.
نگاهی مردم‌شناسانه به اربعین
نویسنده دیگری که به این موضوع پرداخته، ابراهیم اکبری دیزگاه است که در رمان کوتاه یا داستان بلند «طوطی و تاول»، داستانی درباره اربعین نوشته است.
این اثر داستان مردی است به نام صابر خرم که از شهر تالش می‌خواهد به اصفهان برود و یک طوطی که آن را از اینستاگرام خریده است، تحویل بگیرد اما موقع رفتن در شهر رشت اشتباهی سوار ماشین‌های مهران می‌شود و صبح خودش را در مرز کربلا پیدا می‌کند و به نوعی وارد مسیر پیادهروی اربعین می‌شود.
نکته‌ای که نویسنده در این رمان به آن اهمیت داده، نگاه مردم‌شناسانه به جامعه اربعینی است. در این جامعه انواع و اقسام طبقات اجتماعی، گروه‌های فکری و مذاهب حضور دارند و با اینکه طبقات وجود دارد اما هیچ طبقه‌ای جز طبقه اربعین حضور ندارد.
کامل‌ترین مسأله نویسنده در این کتاب پرداختن به دو مسأله است؛ اولین مسأله، وجه قیامت‌اندیش در اربعین است.
به اعتقاد نویسنده، اربعین به نوعی شأن و تفسیری از قیامت است. نکته دوم که بی‌ارتباط با مسأله قیامت نیست، موضوع امام حاضر یا قائم است. بین قائم و قیام و قیامت، ارتباطی است که نویسنده سعی کرده در این کتاب به آن توجه کند.
تصور نویسنده این است که قائم و قیامت از یک صنف هستند. وقتی قیامت رخ می‌دهد، قائم هم حضور دارد و بالعکس. در پایان داستان شخصیت محوری وقتی قیامت را درک می‌کند، به محضر امام حاضر هم تشرف پیدا می‌کند. همچنین رمان «اربعین طوبی» نوشته سیدمحسن امامیان هم اثری در این موضوع است. رمان درباره پیرزنی ایرانی‌الاصل است که روزگار، او را عروس شیعیان عراق می‌کند و حالا که گَرد پیری روی صورتش نشسته، در مسیر پیادهروی اربعین داستان پرفراز و نشیب زندگی‌اش را برای نوه‌هایش بازگو می‌کند.
یک سرمایه اجتماعی عظیم
برای مسلمانان
داستان 40 گام دارد و در هر گام حال طوبی و پیادهروی او به سمت کربلا با رجوع به گذشته، نوجوانی، جوانی و میانسالی او که دربردارنده حال و هوای بخش‌هایی از تاریخ معاصر دو سرزمین ایران و عراق است، روایت می‌شود. به غیر از این سه اثر که هر کدام از زاویه‌ای متفاوت به موضوع پیادهروی اربعین در قالب داستان پرداخته‌اند، نویسندگان دیگری هم با الهام از این موضوع آثار ادبی خلق کرده‌اند که در فرصت‌های دیگر به تفصیل می‌توان به آنها پرداخت اما موضوع واحدی که در اغلب این آثار جلب توجه می‌کند، یادآوری اهمیت موضوع پیادهروی اربعین است که جایگاه آن در جهان معاصر را گوشزد می‌کند، این که گردهمایی میلیون‌ها مسلمان و شیعه در یک اجتماع بزرگ مذهبی که با رویکرد وحدتآفرینی کنار بارگاه نورانی حضرت اباعبدالله‌الحسین(ع) شرکت می‌کنند، در نوع خود یک سرمایه عظیم اجتماعی برای مسلمانان و شیعیان جهان محسوب می‌شود که روزبه‌روز بر ابعاد و اهمیت آن افزوده می‌شود.
در واقع شیعیان در این گردهمایی عظیم، از طرفی موجودیت خود را در ابعاد متفاوت به جهانیان اعلام می‌دارند و از سوی دیگر حضور خود زائران در این مراسم باعث تأثیرپذیری و تأثیرگذاری متقابل آنها می‌شود؛ برای همین این جریان سهم قابل‌توجهی در اقنای مؤلفه‌های اجتماعی و سیاسی شرکت‌کنندگان پیادهروی اربعین و همچنین بازخورد بیرونی آن دارد و اغلب نویسندگان هم کوشیده‌اند اهمیت این موضوع را به مخاطب امروزی یادآوری و تأکید کنند که این سرمایه عظیم اجتماعی در حال و آینده میتواند منشأ برکات بی‌شماری برای جامعه مسلمین و شیعیان جهان باشد و ظرفیت‌های مکتب تشیع برای رشد و تعالی جوامع مسلمین را بیش از پیش نمایان سازد.
