نیلوفر منصوری
گزارش نویس

هر چند بسیاری از تغییرات و آلودگی‌های ایجاد شده در زمین توسط انسان قابل مشاهده است، اما آلودگی و فرسایش خاک تقریباً نامرئی و بسیار خطرناک است و نمی‌توان به راحتی از کنار آن گذشت، بخصوص وقتی می‌شنویم که میانگین فرسایش خاک در ایران 5 برابر متوسط جهانی است؛ خبری که در آستانه روز «حفاظت از خاک» دکتر حمید نوری، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری به «ایران» اعلام می‌کند و می‌گوید: فرسایشی در حدود 15.4 دهم تن در هکتار در سال که در سیلاب‌ها، لغزش‌ها و خندق‌ها گاهی از ۴۰ تن در هکتار در سال هم عبور می‌کند.
فرسایش خاک یکی از آسیب‌های ناپایدارکننده برنامه‌ها در زمینه محیط‌‌زیست است؛ فرایندی پیچیده با اثری نامطلوب که انسان و عوامل طبیعی، هر دو می‌توانند در بروز آن نقش داشته باشند. از سال 2003 تا به امروز به دلیل اهمیت خاک، جلوگیری از تخریب و هدررفت خاک، ایجاد رفاه و امنیت زیستی در کشورها و کمک به معیشت مردم، پنجم دسامبر گرامی داشته می‌شود. امسال هم روز 14 آذر‌ماه به عنوان روز خاک با شعار «خاک، آب، منشأ زندگی» در نظر گرفته شده است. در اهمیت این موضوع همان بس که سال 2015 را به عنوان سال جهانی خاک نامگذاری کردند. نوری مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری درخصوص اهمیت خاک می‌گوید: نقش خاک برای تولید غذا به گونه‌ای است که بیش از 95 درصد غذای دنیا در خاک‌ تولید می‌شود. این موضوع نیاز ویژه و توجه سیاستگذاران و برنامه‌ریزان به اهمیت اکوسیستم‌ها را بیش از پیش مهم نشان می‌دهد و رویکرد محافظت از خاک سالم و به دور از آلودگی‌ها و فرسایش را پررنگ‌‌تر می‌کند.
قانون حفاظت خاک
با گسترش صنعتی شدن جهان بویژه در 30 سال اخیر، تغییر اقلیم مخاطرات بسیاری را برای زندگی مردم و سلامت ‌حوضه‌های آبخیز دربر داشته است. مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری در این زمینه می‌گوید: فرسایندگی باران به عنوان یک عامل مهم مؤثر بر فرسایش خاک تحت‌تأثیر تغییر اقلیم و گرمایش جهانی است و از سوی دیگر فرسایش‌پذیری خاک با تغییر پوشش گیاهی هم تغییر کرده است.
به گفته او، وقتی در ایران از ارزش اقتصادی خاک صحبت می‌کنیم، آن‌طور که شایسته است از منافع و ظرفیت‌هایی که در تولید کشاورزی و دامپروری، گیاهان دارویی و صنعتی، زراعت چوب و سایر خدمات اکوسیستمی و همچنین ایجاد و رشد اشتغال دارد، صحبت چندانی نمی‌کنیم. خدماتی که طبیعت به ما ارائه می‌کند ریشه در بستر خاک سالم دارد، خاکی ارزشمند که در راستای قانون حفاظت خاک در کشور تدوین شده و قابل حمایت قانونی است. او با اظهار تأسف می‌افزاید: هر چند با وجود اهمیت موضوع حفظ خاک و فرصت‌هایی که در چند دهه اخیر در کشور برای مدیریت آن از دست رفته ‌-بویژه پس‌از افزایش افسارگسیخته گرمایش جهانی و تشدید پیامدهای ناشی از تغییر اقلیم- آیین‌نامه و شیوه‌نامه آن نهایی نشده است.
سلامت حوضه آبخیز
نوری می‌گوید: کشور ما در 126 میلیون هکتار اراضی دچار یک میلیمتر کاهش در سال است و برآوردی که برای ارزش اقتصادی خاک شده فقط در بحث کنترل فرسایش خاک و روان‌آب، دو و سه دهم برابر ارزش تولید علوفه در نظر گرفته می‌شود.
او می‌افزاید: فرسایش درون هر حوضه آبخیز، آسیب‎هایی برای مردم و ساکنین به همراه دارد مثل کاهش میزان و کیفیت تولیدات کشاورزی، کاهش کیفیت آب و افزایش هزینه‌های مراقبت از جاده‌ها، شهرها و روستاها بویژه با گسترش لغزش‌ها و گالی‌های بزرگ که حجم بزرگی از خاک را از دسترس منطقه خارج می‌کنند. بنابراین سلامت ‌حوضه‌های آبخیز دچار مشکل می‌شود و طبیعتاً حجم تولید در مرتع، جنگل، کشاورزی و به عبارت دیگر اقتصاد مردم درون منطقه و حوضه آبخیز کاهش یافته و هزینه‌های مضاعفی بر جوامع محلی، مدیران و تصمیم‌گیران تحمیل می‌کند.
مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری می‌گوید: به غیر از آسیب‌های درون حوضه آبخیز، خارج از این مناطق هم برخی هزینه‌های دیگر به صورت پیشران‌های ایجاد مخاطرات محیطی وجود دارد. مثل هزینه‌های اجتماعی و اقتصادی ناشی از انتقال رسوبات ناشی از فرسایش آبی یا بادی که به یک مکان جدید منتقل می‌شود و با پر کردن مخازن سدها، اثربخشی درازمدت آنها را کاهش می‌دهد یا به عنوان کانون ریزگردها سلامت مردم را به مخاطره می‌اندازد‌.
همکاری دستگاه‌ها و ارگان‌ها
به گفته او، نقش آبخیزداری در استقرار و تثبیت رسوبات و با توسعه پوشش گیاهی جنگلی و مرتعی پررنگ می‌شود. برای حفاظت از خاک و مراقبت از اکوسیستم‌های موجود، صرفاً آبخیزداری و سازمان منابع طبیعی نیست که وظیفه‌مند است و بسیاری از دستگاه‌ها باید هوشمندانه و مسئولانه وارد شوند و در این زمینه به آبخیزداری و منابع طبیعی کمک کنند.
او می‌افزاید: با انجام مطالعات تفصیلی، اجرایی و اقدامات مؤثر در آبراهه‌ها و دامنه‌های آسیب‌دیده و تخریب‌یافته، نزدیک به ۱۹ میلیون هکتار از حوزه‌های مطالعه شده کشور نیازمند اعتبارات و منابع مالی برای آبخیزداری، آبخوانداری و حفظ آب و خاک است. این اقدامات بی‌تردید به کاهش اثرات تغییرات اقلیم و بهبود تاب‌آوری اقتصادی و اجتماعی مردم کمک می‌کند.
نوری به افزایش پوشش گیاهی اشاره می‌کند و می‌افزاید: کاشت یک میلیارد درخت در کنار توجه به صیانت و مراقبت از درختان کهنسال و جنگل‌های موجود، در این زمینه بسیار کمک‌کننده است. هر درخت بیش از 150 کیلوگرم کربن را در سال جذب می‌کند. این در حالی است که بعضی از درختان مثل درختان جنگل حرا تا دوبرابر یعنی بیش از 300 کیلوگرم کربن را جذب می‌کنند. تغییری که درختان می‌توانند در تعدیل دمای محیط‌های شهری داشته باشند و آن را خنک‌تر کنند، گاه به بیش از ۴ تا ۶ درجه می‌رسد. این تعدیل دمایی رشد گیاهان را در خاک بهبود بخشیده و به سلامت اکوسیستم‌ها کمک شایانی می‌کند.
نقش جوامع محلی
موضوع نقش جوامع محلی و روستانشینان در حفظ خاک و پوشش گیاهان بومی و محافظت از تنوع زیستی بسیار مهم است. مطالعات در دنیا ثابت کرده است که مردم بومی و جوامع محلی بیش از سایر ساکنین کره زمین بویژه شهرها، مراقب پوشش گیاهی و جنگل‌ها، مراتع و خاک‌های سالم هستند. آنگونه که این مسئول می‌گوید: بیش از 33 برابر آنچه در سال 2017 کربن انتشار پیدا کرده فقط در مناطقی بوده که مردم بومی جهان بر اساس فرهنگ، آداب، سنت و اصول خود زندگی می‌کنند و کربن به خاک اضافه شده یا جذب کربن شده است.
او در خصوص استفاده از کود و مواد شیمیایی در بخش کشاورزی در جوامع محلی نیز می‌گوید: این موضوع از کلید‌واژه‌های بخش کشاورزی است اما آنچه ما نیز در این سازمان و مدیریت جامع حوضه آبخیز توصیه می‌کنیم، توجه به تغییر الگوی کشت، انتخاب گونه‌های مناسب، استفاده از گونه‌های سازگار با کم‌آبی، نقش مدیریت اکولوژیک و آگاهی مردم در کاهش سموم کشاورزی است که تحولات زیادی ایجاد کرده است.
آموزش و فرهنگ‌سازی
فرهنگ‌سازی و آموزش در زمینه استفاده از کود یکی از موضوعات مهم از نظر نوری است. آموزش مقدار، نوع، زمان و مکان استفاده از سم و کود و انتقال اطلاعات جامع و کامل در این خصوص طبیعتاً مشکلات بسیاری را حل خواهد کرد. به گفته او، محور بسیاری از این موضوعات شاید عدم توجه به بخش آموزش است؛ آموزش و تحقیقات مأموریت‌گرا به شکلی که جوامع محلی پررنگ‌تر در متن تولید و در پیشانی مشارکت‌ها دیده شوند.
او ادامه می‌دهد: بررسی دقیق و تعیین عناصر مورد نیاز خاک‌ها به سختی در باغات کشور مورد توجه کشاورزان و جوامع محلی است که قطعاً نیاز به آموزش دارد و به ارتقای بهره‌وری می‌انجامد. این موضوع در خصوص نقش اقدامات و فعالیت‌های توسعه‌ای نهادها، دستگاه‌های مختلف و ذیربطان و ساکنین حوضه آبخیز در تخریب و فرسایش خاک هم می‌تواند نقطه هدفگذاری واقع‌بینانه‌ای باشد که حفاظت و مراقبت از خاک را به عنوان یک مؤلفه مهم پایداری در برنامه‌های کشور قرار دهد.
به گفته این مسئول، به همین دلیل سیاستگذاری‌های مدیریت پایدار سرزمین، اقدامات و برنامه‌های حفاظتی نیز دارای تغییراتی شده به طوری ‌که هم شتاب بیشتر و هم فراگیری گسترده‌تری نسبت به سالیان گذشته داشته است. از منظر دیگر، ارزش اقتصادی و کارکرد حاصلخیزی خاک، کارکرد حفاظتی خاک، کارکرد میزان نگهداشت آب در خاک، عناصر معدنی و آلی خاک در ارزش اقتصادی اکوسیستم‎های جنگلی، مرتعی، بیابانی و در مجموع بوم‌سازگان کشور بسیار مهم هستند و باید توجه جدی به آنها داشته باشیم.