به بهانه روز جهانی سالمند
تفاوت سالمندان 1420 با سالمندان 1400
یوسف حیدری
گزارش نویس
سالهاست شوهرش را از دست داده و تنها دخترش هم هزاران کیلومتر دورتر کنار همسر اتریشی‌اش زندگی جدیدی آغاز کرده است. خاطرات سفر سال گذشته به شهر گراتس و دیدن دختر و نوه‌ها هنوز هم برایش تازگی دارد. می‌گوید به تنها زندگی کردن عادت کرده است اما هیچوقت احساس تنهایی نمی‌کند. سالها مسئول حسابداری یک بخش دولتی بود و بعداز بازنشستگی تا چند سال در شرکت‌های خصوصی کار می‌کرد. اما از 5 سال قبل تصمیم گرفت پروژه‌ای یا به شکل مشاور کار کند و بیشتر اوقات را به خودش اختصاص بدهد. هفته گذشته شمع 71 سالگی‌اش را فوت کرد و هر روز تصویری با دخترش صحبت می‌کند. مهین معتقد است کسانی که به سن سالمندی می‌رسند باید بیشتر به فکر خودشان باشند و سعی کنند احساس تنهایی نکنند. احساس تنهایی چیزی است که برخی از سالمندان حتی با وجود زندگی در کنار فرزندان آن را حس می‌کنند.
براساس آمارها 20 تا 25 درصد مردم جامعه تنها زندگی می‌کنند. این یعنی تا 20 سال آینده که جمعیت سالمندان ایران به 19 میلیون نفر می‌رسد تعداد سالمندان تنها نیز افزایش پیدا خواهد کرد. طبق آمارهای اعلامی جمعیت سالمندی ایران در سال 1398 به 10 درصد رسید و تنها طی ۲۳ سال؛ یعنی از سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۲۱ جمعیت سالمندی از ۱۰ به ۲۰ درصد می‌رسد؛ این درحالی است که رسیدن جمعیت سالمندی از ۱۰ به ۲۰ درصد، در امریکا ۷۰ سال، در سوئد ۹۰ سال و در فرانسه ۱۲۰ سال طول کشیده است. با ورود متولدین دهه 60 به دوران سالمندی باید منتظر وقوع پدیده انفجار جمعیت سالمندی در ایران باشیم.
دکتر شهلا کاظمی‌پور جمعیت‌شناس هم چندی قبل با اشاره به بررسی‌های آماری درباره جامعه سالمندی اعلام کرد: اگر برآوردی از وضعیت افراد بالای ۵۰ سال که همسر آنها فوت کرده یا طلاق گرفته‌اند یا مجرد هستند داشته باشیم، می‌بینیم که حدود ۲ درصد از مردان و ۳ درصد زنان بالای ۵۰ سال هرگز ازدواج نکرده‌اند؛ در ضمن سهم زنان بدون همسر در اثر فوت (حدود ۷ درصد) چند برابر بیش از مردان بدون همسر در اثر فوت (حدود ۱.۵ درصد) است. به همین دلیل هم است که در جمعیت‌شناسی «زنانه شدن سالمندی» مطرح می‌شود؛ به گونه‌ای که سهم زنان سالمند افزایش پیدا می‌کند.
با روند پیر شدن جامعه که به گفته محققان یک پدیده جهانی است بسیاری با این پرسش مواجه می‌شوند که در 20 سال آینده سالمندان تنها به عنوان یکی از چالش‌های بزرگ مطرح می‌شوند؟ آیا آنها مثل سالمندان امروز نیاز به مراقبت فرزندان یا خدمات پزشکی دارند؟ آیا می‌توان سالمندان 20 سال آینده را با سالمندان امروز مقایسه کرد؟
دکتر یدالله ابوالفتحی ممتاز متخصص سلامت سالمندان و عضو هیأت علمی دانشگاه معتقد است؛ سالمندان 20 سال آینده با سالمندان امروز بسیار متفاوت هستند. او با اشاره به اینکه تنها زندگی کردن با تنهایی فرق می‌کند و تنها شدن کاملاً مقوله‌ای جداست می‌گوید: «براساس آمارها 20 تا 25 درصد مردم جامعه تنها زندگی می‌کنند و این به این معنا نیست که الزاماً همه این افراد احساس تنهایی می‌کنند یا طرد شده‌اند. سالمندان و افراد میانسالی هستند که در کنار خانواده زندگی می‌کنند و فرزند دارند و در شبکه‌های اجتماعی هم فعالیت دارند اما احساس تنهایی و حتی طردشدگی کرده و گاهی اوقات تصور می‌کنند طرد شده‌اند. به همین دلیل باید بین دو مقوله تنها زندگی کردن با احساس تنهایی تفاوت قائل شد.»
دکتر ممتاز برخلاف برخی از کارشناسان که افزایش سالمندان در 20 سال آینده را پدیده نگران‌کننده می‌دانند معتقد است سالمندان آینده برخلاف امروز امید به زندگی بیشتری دارند و در شبکه‌های اجتماعی فعال‌اند و به وضعیت سلامتی‌شان اهمیت بیشتری می‌دهند. وی می‌گوید: «سالمندان 20 سال آینده ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی متفاوتی دارند. آنها از لحاظ سبک زندگی و سلامتی‌شان نسبت به سالمندان امروز در جایگاه بهتری قرار دارند. آنها از نظر اقتصادی و سطح تحصیلات و داشتن استقلال مالی بهتر از سالمندان امروز خواهند بود و از خدمات بیمه و پس‌اندازهایی که دارند بهره می‌گیرند. به اعتقاد من نباید نسبت به اینکه تعداد سالمندان در 20 سال آینده بیشتر خواهد شد نگرانی بیش از اندازه داشت. پدیده سالمندی یک پدیده جهانی است و تعداد سالمندان بسیاری از کشورها در 20 سال آینده نسبت به میانگین جمعیت‌شان بیشتر خواهد شد. بسیاری از افراد میانسال که سالمندان آینده خواهند بود مهارت‌های زندگی کردن و مدیریت زندگی را یاد می‌گیرند.
اما چیزی که سالخوردگی و افزایش تعداد سالمندان جامعه را ترسناک می‌کند سالمندی توأم با بیماری، ناتوانی و سرباری است.» صالحه مرتضوی متخصص سالمند شناسی با تأکید بر این موضوع معتقد است اگر افراد در دوران بازنشستگی همچنان فعال و پویا باشند و در جامعه حضور مؤثر داشته باشند می‌توان از تجربیات ارزشمند آنها در زمینه‌های مختلف بهره برد و ترس ناتوانی و سربار بودن سالمندان در جامعه کاهش می‌یابد. سالمندانی که توانایی جسمی مطلوب و امید به زندگی داشته باشند می‌توانند باری از دوش کشور بردارند و هیچگاه سربار نخواهند بود.
اما سالمندانی که تنها زندگی می‌کنند یا افراد میانسال تنها را که در آینده سالمند می‌شوند باید از چند منظر بررسی کرد. این را دکتر ممتاز می‌گوید و ادامه می‌دهد: «اول اینکه تنها زندگی کردن می‌تواند ابعاد منفی داشته باشد اما باید بررسی کنیم کسانی که تنها زندگی می‌کنند آیا از شبکه‌های اجتماعی یا استقلال مالی محروم هستند یا خیر؟ نکته بعدی اینکه نمی‌توان به طور مطلق عنوان کرد پدیده تنهایی زندگی کردن بد است و هر سالمندی که تنها زندگی می‌کند به این معنا نیست که این فرد احساس تنهایی می‌کند. سالمندانی هستند که در کنار خانواده هم احساس تنهایی می‌کنند. اما چرا پدیده تنهایی زندگی کردن بخصوص سالمندان تنها در حال افزایش است؟ برای پاسخ به این سؤال باید دلایل بسیاری مورد ارزیابی قرار گیرند؛ یکی از آنها مقوله سلامت سالمندان است. گرچه تنها زندگی کردن مشکلات زیادی دارد اما همین که یک فرد سالمند توانسته است به این سن برسد و در وضعیت سلامت باشد نمی‌تواند شاخصه بدی باشد. این سالمند می‌تواند استقلال مالی و سلامت جسمی داشته باشد و از انجام کارهای خودش برمی‌آید. پس نمی‌توانیم بگوییم تنها زندگی کردن سالمندان جامعه کاملاً بد و منفی است. فردی که به سالمندی می‌رسد و به دلیل ازدواج نکردن و یا از دست دادن همسر و فرزند تنها شده است توانسته به تنهایی مسائل زندگی‌شان را حل کرده و سالم بماند و استقلال مالی داشته باشد. البته از سوی دیگر افرادی که تنها زندگی می‌کنند ممکن است احساس تنهایی داشته و نیاز به مراقبت‌های پزشکی و حمایتی داشته باشد. البته این موارد باعث نمی‌شود بگوییم پدیده سالمندان تنها یک مسئله اجتماعی است.»
در این میان دولت چه شرایطی می‌تواند به وجود بیاورد که سالمندان آینده با چالش‌های کمتری دست و پنجه نرم کنند؟ دکتر ممتاز متخصص سلامت سالمندان ساخت مجتمع‌های مسکونی که شاخصه‌های متناسب با زندگی سالمندان در آن رعایت شود و بیمه‌های مراقبتی را از اقدامات اساسی در این زمینه می‌داند و می‌گوید: «در بسیاری از کشورها بیمه‌های مراقبتی برای سالمندان در نظر می‌گیرند. بیمه مراقبتی می‌تواند مشکلات زیادی در دوران سالمندی را برطرف کند و سالمندانی را که نیاز به مراقبت دارند تحت پوشش قرار بدهد. این پوشش می‌تواند شامل نگهداری از سالمند در خانه یا مراکز مختلف باشد. باید به این نکته توجه داشت که لزوماً نگهداری از سالمند در مراکزی مانند خانه سالمندان چیز بدی نیست. وقتی یک سالمند به هر دلیلی نمی‌تواند در خانه زندگی کند و نیاز به مراقبت و نگهداری دارد این مراکز بهترین گزینه است. باید نگرش منفی نسبت به مراکز نگهداری از سالمند را برطرف کنیم. شاید در آینده با افزایش سالمندان تنها نیاز به این مراکز بیش از گذشته شود. باید روی نگرش جامعه نسبت به این مراکز کار کنیم. متأسفانه برخی از رسانه‌ها وقتی می‌خواهند سالمند را نشان بدهند خانه سالمندان را نشان داده و احساس ترحم را به تصویر می‌کشند درحالی که سالمند نیاز به احترام دارد نه ترحم.»