من از آدم بهترم
علی طالب‌لو
طلبه و پژوهشگر
داستان خلقت آدم و سجده نکردن شیطان بر او، در آیات متعددی مورد اشاره خداوند متعال قرار گرفته است. خداوند درآیه ۱۲ سوره اعراف درمورد علت سجده نکردن شیطان بر آدم می‌گوید: قَالَ مَا مَنَعَک أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُک قَالَ أَنَا خَیرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِین.
خدا از شیطان می‌پرسد که چیزی مانع شد که بر آدم سجده نکنی درحالی که من این مسأله را به تو امر کرده بودم؟ شیطان در جواب می‌گوید: من از آدم بهترم. تو مرا از آتش خلق کردی درحالی که آدم از خاک خلق شده است و چون آتش برتر از خاک است پس من مستحق سجده هستم نه آدم.
این آیه و واقعه‌ای که در آن مورد اشاره قرار گرفته است، از دیدگاه‌های متفاوتی قابل تحلیل است. می‌توانیم درمورد فلسفه اطاعت یا جایگاه تعبد در احکام الهی سخن بگوییم یا نسبت بین قیاس و اوامر الهی را بررسی کنیم. لکن در این نوشته سعی دارم به نکته‌ای که معمولاً مورد غفلت قرار می‌گیرد، اشاره داشته باشم.
پس از تمرد شیطان، اولین واکنش خداوند در قبال شیطان چیست؟ پرسش از علتِ نافرمانی. خدا مستقیماً نسبت به نافرمانی شیطان واکنش نشان نمی‌دهد و او را از بهشت بیرون نمی‌کند، بلکه از او سؤال می‌پرسد که چه چیزی باعث شد این عمل از تو سر بزند؟ در آیات دیگر نیز خداوند این حادثه را بازنمایی و تکرار می‌کند و از شیطان می‌پرسد: آیا خودت را دست بالا گرفتی یا واقعاً جزو فرشتگان مقربی هستی که امر سجده کردن به آدم به آنان تعلق نداشت؟[1]
ما می‌دانیم که بر اساس دیدگاه شیعیان و متکلمین، علم خداوند مطلق و بی‌نهایت است. یعنی او می‌داند که چرا شیطان سجده نکرده است و هیچ شکی در علت نافرمانی او ندارد.
با این حال، از او می‌پرسد که چه چیزی باعث شد به آدم سجده نکنی؟! آیا دستور من به تو تعلق نگرفته بود؟!
با توجه به این سؤال ما به نکته‌ای دقیق در تعلیم و تربیت منتقل می‌شویم. خداوند در این آیات به ما یاد می‌دهد که اگر مربی یا استاد یا اولیای یک فرد با اشتباهی از طرف شاگرد یا فرزند خود مواجه شدند، ابتدا باید از او در مورد علت اشتباهش پرس‌وجو کنند. با او حرف بزنند و بپرسند که چرا مرتکب این اشتباه شدی.
خدایی که عالم مطلق است در برابر اشتباه شیطان، فوری عمل نمی‌کند و از علت اشتباهش می‌پرسد. این نکته‌ای مهم است که ما باید در مواجهه با اشتباهاتی که می‌بینیم به آن توجه داشته باشیم. عکس‌العمل فوری و یک طرفه ولو بدانیم که یک فرد چرا مرتکب خطا شده است، عکس‌العملی غیرتربیتی است. مربی باید حرف بزند و بشنود ولو از اشتباهات متربیاش آگاه باشد. این حق متربی است که از کاری که کرده دفاع کند و حرف بزند ولو اینکه استدلالش از نظر ما منطقی و موجه نباشد و تصمیم بگیریم پس از صحبت، او را مورد مجازات قرار بدهیم.
[1]- سوره ص، آیه 75.