مراقب نقاشی‌ها باشید
سعید فلاح‌فر
پژوهشگر هنر
تابلوهای نقاشی نیاز به مراقبت دارند و هر چقدر ارزش تاریخی و هنری این نقاشی‌ها بیشتر باشد، نگهداری از آنها حساسیت بیشتری دارد. امروزه متخصصین زیادی در این زمینه فعالیت می‌کنند و فناوری‌های جدیدی به کار گرفته می‌شوند. یکی از مهمترین وظایف موزه‌های هنری تأمین شرایط مطلوب برای حفظ آثاری است که در اختیار دارند یا به نمایش می‌گذارند. نگهداری، آسیب‌شناسی و مرمت آثار هنری موضوع پیچیده‌ای است و نیاز به دانش و تجربه زیادی دارد. البته بعضی از اصول بدیهی نگهداری ممکن است کاربرد عام‌تری داشته باشد. تابلوهای نقاشی یکی از ارائه‌های خانه‌ها و دفاتر کار ایرانی‌ها هستند و همین آثار هم نیاز به توجهاتی دارند. عوارض ظاهری ممکن است زودتر به چشم بیایند اما آسیب‌های بصری تمام موضوع تخریب نیستند. منشأ آسیب‌ها ممکن است فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی و... یا زنجیره‌ای از چندین عامل باشد. آسیب‌های فیزیکی -عمدی یا سهوی- خطری جدی برای تابلوهای نقاشی محسوب می‌شوند. شکستگی، پارگی، سائیدگی و... در اثر حمل و نقل اشتباه، بسته‌بندی نامناسب، ضربه و برخورد اشیای برنده، برخورد پرندگان و حیوانات خانگی، رفتارهای خصمانه و... همواره این آثار را تهدید می‌کنند. جنگ، بلایایی مثل سیل و زلزله و... هم عامل بعضی از این دست تخریب‌ها شده‌اند. اما عوامل مخل پنهانی هم وجود دارند که می‌توانند یک نقاشی را نابود کنند. بعضی از عوامل قابل کنترل یا حداقل قابل تشخیص و مداوای بموقع است.گرما و رطوبت بالا، خصوصاً تغییرات ناگهانی و شدید گرما و رطوبت یکی از بزرگترین دشمنان آثار هنری هستند. ضریب انبساط و انقباض مواد مختلف یک تابلوی نقاشی و سست شدن پیوند و چسبندگی بین اجزا -مثل فاصله بین لایه رنگ و بستر نقاشی- باعث چین خوردگی، طبله، ترک و ریختگی قسمت‌های مختلف خواهد شد. این دو عامل حتی می‌توانند شرایط را برای فعال شدن سایر عوامل مخرب مهیا کنند. افزایش واکنش‌های شیمیایی مخرب، تسریع عوامل پیری و فرسایش، تکثیر حشرات، شوره، کپک‌زدگی و... می‌توانند حاصل همین شرایط دما و رطوبت باشند. جانوران و حشرات با تغذیه از موادی مثل چوب، کاغذ، پارچه و... و به جا گذاشتن مدفوع و فضله، موجب نابودی آثار نقاشی می‌شوند. میکروارگانیسم‌ها هم تأثیرات مشابهی به‌جا می‌گذارند؛ خصوصاً تهویه ناقص هوا و تاریک بودن محل نگهداری آثار هنری گاهی موجب تشدید بروز این عوامل و عدم تشخیص بموقع می‌شوند. در شهرهای صنعتی، آلودگی‌های هوا می‌تواند منشأ آسیب‌های جدی باشد. هر نوع مواد و ذرات آلوده، حتی عواملی که از تنفس انسان، آلودگی و تماس چربی دست و... روی اثر باقی می‌مانند، منجر به کثیفی، تغییر رنگ آثار، ایجاد واکنش‌های اسیدی و خورنده در سطح کار و... خواهند شد. استفاده از مواد شیمیایی و شوینده‌های نامناسب را هم باید در نظر داشت. کیفیت، شدت و طول زمان تابش نور هم می‌تواند یکی از مهمترین عوامل در تخریب آثار نقاشی باشد. شدت نور و بویژه میزان اشعه فرابنفش، دو عامل در آغاز و تکمیل فرایندهای فتوشیمیایی مخرب هستند که عمدتاً باعث رنگ‌پریدگی آثار، شکنندگی کاغذ و... می‌شوند.