مروری بر کتاب «ننگ سالی»
ماجرای «خانه‌نشینی» هفت ساله زنان ایرانی
معصومه فاطمی
پژوهشگر مطالعات زنان
کتاب «ننگ‌سالی» خاطرات مردم محله علیقلی آقای اصفهان را درباره سه موضوع تاریخی «تغییر اجباری حجاب و پوشش زنان و مردان»، «ممنوعیت روضه‌خوانی در دوره پهلوی» و «قحطی» جمع‌آوری و روایت می‌کند. خاطراتی که در گذر زمان اگر جمع‌آوری نمی‌شد، فراموش می‌شد اما اکنون در کنار انبوه اسناد می‌تواند، تجربیات تاریخی جامعه ما را به نمایش بگذارد.
طرح جلد کتاب توانسته موضوع کشف حجاب و دلهره یک زن در میان آژان‌ها را به خوبی به نمایش بگذارد اما سایر موضوعات در طرح جلد نمود ندارد، به طوری که تصور می‌شود کتاب منحصر در موضوع کشف حجاب رضاخانی است.
مخاطب با خواندن کتاب «ننگ‌سالی»، با فضای پر از دلهره و اضطرابی همراه می‌شود که زنان در دوره پهلوی اول در آن زیسته‌اند تا حجاب و عفاف و روضه‌های خانگی را حفظ کنند. زنانی که سقط می‌کنند یا جان می‌دهند اما در حفظ حجاب پایداری می‌کنند. حمایت شبکه همسران، بازاریان، روحانیون و آژان‌های متدین موجب می‌شود زنان بتوانند بخشی از بدیهی‌ترین نیازهای خود را در شرایط خانه‌نشینی تأمین کنند.
بازگذاشتن در خانه‌ها برای فرار از دست آژان‌ها، متصل کردن خانه‌ها و پشت‌بام‌ها به یکدیگر برای عبور و مرور، شبانه به حمام عمومی رفتن و... راهی برای ارتباط زنان با خارج از خانه و رفع نیازها بوده که در خاطرات ذکر شده است. برپایی روضه پس از نماز صبح، در ساعتی که دور از رصد مداوم خانه‌ها توسط آژان‌ها بوده نیز از مظلومیت روضه‌خوانی در خانه‌ها حکایت دارد. غم‌انگیزترین روایت‌ها در بخش پایانی کتاب است که وضعیت قحطی را توصیف می‌کند. مردم ایران دو مرتبه قحطی را تجربه می‌کنند که در دوره قاجاریه و همزمان با جنگ جهانی بوده است. روایت تأثربرانگیز برگ‌ریزان جنازه‌ها و دعوا و نزاع بر سر تکه‌ای نان در حالی است که انگلیسی‌ها و اغنیا گندم روی گندم فاسد می‌کردند، این روایت‌ها، اگر بیان نمی‌شد در تاریخ گم می‌شد. کتاب توانسته مخاطب را به دل تاریخ ببرد و او از این خوانش تاریخ خسته نمی‌شود ولی محزون می‌شود.
به‌‌رغم اینکه خاطرات، وجوه مشترکی دارد اما سعی شده، شباهت برخی تجربیات موجب یکنواختی نشود و کشش هر روایت، مخاطب را به خواندن ادامه کتاب ترغیب می‌کند. عنوان مبتکرانه برای هر روایت و استفاده از تصاویر نیز به جذابیت کتاب افزوده است.
متأسفانه بسیاری از راویان اصلی اتفاقات، در قید حیات نبوده‌اند و خاطرات توسط فرزند یا نوه آنها بیان شده است که هرچند ذکر این خاطرات جای تقدیر دارد ولی اگر برای جمع‌آوری چنین خاطراتی بموقع اقدام می‌شد با انبوهی از خاطرات و مستندات توسط شاهدین و تجربه‌کنندگان مستقیم این خاطرات روبه‌رو بودیم. در کنار روایت‌های شفاهی مردمی، اسناد نیز به کتاب ضمیمه شده است. این اسناد در ارتباط با چگونگی ترویج و اجبار به کشف حجاب و ممانعت از روضه‌خوانی است، دستوراتی که از مراکز دولتی مثل وزارتخانه، استانداری، فرماندهان نظامی و... صادر شده است که این موارد، موجب اتقان علمی و اعتبار تاریخی کتاب است؛ «ننگ سالی» به همت انتشارات «راه‌یار» در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.