درباره فتوای تحریم تنباکو
فتوای تاریخ‌ساز
آزاده جهان‌احمدی
منتقد ادبی
ناصرالدین شاه در سومین سفرش به اروپا، در اثر ولخرجی‌های زیاد و عیاشی‌ها، پولش تمام می‌شود و امتیاز کشت، توزیع و فروش توتون و تنباکو را به یک انگلیسی به نام «ماژو تالبوت»می‌دهد و در مقابل مقداری پول از او می‌گیرد. تالبوت توانست با دادن رشوه‌هایی به درباریان از جمله امین‌السلطان، نظر موافق شاه را به دادن انحصار دخانیات، در مقابل دریافت 25 هزار لیره جلب کند. سیاستی که استعمار پیر انگلستان در این گونه موارد به کار می‌برد، این بود که شخصی را رابط قرار می‌داد که آن شخص امتیاز بگیرد؛ اما در اصل امتیاز از آن انگلستان بود.
بعد از امضای قرارداد، کارکنان شرکت انگلیسی وارد ایران شده و در شهرها پراکنده شدند، اما مردم از ورود آنان به داخل شهرها جلوگیری کردند. در این موقع سیدجمال‌الدین اسدآبادی که در تبعید بود، نامه‌ای به میرزای‌شیرازی می‌نویسد که این نامه بیانگر درک عمیق سید از وضعیتی است که مردم آن زمان داشتند و بیان می‌کند که میرزای‌شیرازی به خاطر موقعیت خاصی که دارد، چه مسئولیت سنگینی برعهده دارد.
بعد از وصول نامه، میرزای شیرازی 17 ماه پس از امضای قرارداد با کمپانی رژی تلگرافی را به نزد شاه می‌فرستد و می‌گوید کسانی را که تبعید کرده به کشور بازگرداند و در مورد قرارداد، مخالفت خود را ابراز کند. وقتی این تلگراف به دست شاه می‌رسد اعتنا نمی‌کند و فقط خود شاه، امین‌السلطان و چند نفر دیگر از این تلگراف باخبر می‌شوند. ناگهان در تهران، حکم تحریم تنباکو از طرف آیت‌الله میرزای‌شیرازی به این شرح صادر می‌شود:
بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم «الیوم استعمال توتون و تنباکو بای نحو کان در حکم محاربه با امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه است». در شهر ولوله‌ای می‌افتد هر کس که سواد دارد، از روی آن نسخه‌ای برمی‌دارد. این حرکت نشانگر آغاز یک مبارزه مکتبی علیه استعمار بود. مردم به مبارزه خود ادامه می‌دهند تا اینکه امتیاز داخلی دخانیات از طرف شاه لغو می‌شود. علما و مردم به این اکتفا نکرده و خواستار لغو امتیاز خارجی نیز می‌شوند.
پس از حکم میرزا، قلیان‌ها شکسته می‌شود و مردم از کشیدن توتون و تنباکو دست می‌کشند و تمام مغازه‌های فروش توتون و تنباکو را می‌بندند و با شرکت رژی نیز معامله نمی‌کنند. این جریان ادامه می‌یابد تا اینکه در تاریخ 23 جمادی اول 1309، اعلانی در کوچه و بازار زده می‌شود: برحسب حکم جناب حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین آقای میرزای‌شیرازی، اگر تا 48 ساعت دیگر امتیاز دخانیات لغو نشود دوشنبه آتیه جهاد است، مردم مهیا شوید.
میرزا به شاه می‌گوید: تنها مقصود ما لغو امتیاز انحصار دخانیات اعم از داخله و خارجه و کوتاه کردن دست خارجی‌هاست. ناصرالدین شاه به امین‌السلطان می‌نویسد: امتیاز داخله را که برداشته بودیم حال امتیاز از خارجه را هم برداشتیم و مردم مجبور در کشیدن قلیان نیستند تا حکم از جانب میرزای‌شیرازی برسد. در روز سه‌شنبه 25 جمادی الثانی 1309، اعلامیه‌ای منتشر شد که مردم می‌توانند با آسایش خاطر قلیان، چپق و سیگار بکشند. سرانجام امتیاز تنباکو لغو و از طرف کمپانی 500 هزار لیره غرامت تعیین شد.