ای خوشا کشکول
نگاهی به زندگی شیخ‌بهایی و کتاب کشکول او
آزاده جهان‌احمدی
منتقد ادبی
بهاءالدین محمدبن حسین عاملی، معروف به شیخ بهایی روحانی و دانشمند نامدار شیعه در قرن دهم و یازدهم هجری است که در علوم فلسفه، منطق، هیأت و ریاضیات تبحر داشت. در حدود 95 کتاب و رساله از او در سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی و هنر و فیزیک بر جای مانده است. به پاس خدمات وی به علم ستاره‌شناسی، یونسکو سال 2009 را به نام او سال «نجوم و شیخ بهایی» نامگذاری کرد.
حدود 80 کتاب و رساله کوچک و بزرگ به شیخ بهایی منسوب است که عمدتاً در علوم دینی و ریاضی و غالباً به زبان عربی است.
ادبیات فارسی بستر اصلی شکل‌گیری متون تاریخ ایران بوده است و تلاش برای شناسایی داده‌های تاریخی از لابه‌لای متون ادبی یکی از روش‌های دستیابی به گوشه‌هایی از تاریخ ایران است که شاید در متون تاریخی کمتر اثری از آنها می‌توان یافت.
کشکول شیخ بهایی یکی از همین متون ادبی بوده که داده‌های تاریخی قابل توجهی دارد و با توجه به عدم دسترسی به برخی منابع شیخ در تدوین کشکول، محتویات آن دارای اهمیت است.
همچنین از بین مباحث مختلفی که شیخ در این اثر آورده است می‌توان به مضامین اخلاقی بسیاری پی برد. کشکول در پنج دفتر تدوین شده و شامل پندهای اخلاقی، اجتماعی و... است که به وسیله حکایت، تفسیر، قرآن، اشعار و... از نویسندگان معروف و بعضاً ناشناس ذکر شده است.
پس از شیخ بهایی نویسندگان دیگری از طرز فکر شیخ پیروی نموده و آثاری به نام کشکول البته با کلمه اضافی در دست تهیه قرار داده‌اند ولی باید گفت که هیچ کدام به ارزش کشکول شیخ نمی‌رسند بدین دلیل که این کتاب از همه گونه فنونی برخوردار است که شیخ خود درآنها استاد بوده و از آنجا که حداکثر مطالب متنوع آن به زبان عربی گرد آمده به پارسی ترجمه شده است ولی بسیاری از قصاید عربی کتاب با توجه به اینکه ترجمه فارسی لطف و زیبایی آنها را گرفته ترجمه نشده است.
چنین پیداست که شروع به جمع‌آوری کشکول در سال 992 هجری در هنگام عزیمت شیخ به سفر حج بوده است زیرا که در اولین صفحات آن از این تاریخ یاد می‌کند. شیخ بسیاری از اشعار خود را به فارسی و عربی در همین کتاب، ثبت کرده است. بویژه اشعار مربوط به سوانح سفر حجاز که بعداً به عنوان «نان و حلوا» معروف شده است، جای جای کشکول آمده است.
در هر حال این کتاب نامدارترین اثر شیخ بهایی بوده که مجموعه گرانسنگی از علوم و معارف مختلف و آیینه معلومات و مشرب بهایی محسوب می‌شود. ظاهراً شیخ دفتری همیشه همراه خود داشت که مطالب جالب و مفیدی را که می‌خواند یا می‌شنید، در آن ثبت می‌کرد و چون این مطالب، بدون هیچ نظم و ترتیبی و بدون فصل بندی در پی هم آمده است، نام آن را کشکول گذاشت. در مقدمه کتاب آمده، شیخ بهایی وقت گردآوری مطالب مرتب شده‌ای را نداشته و توضیح داده که آنها را به همان حال که بوده، رها کرده است.