حسین فاطمی
خبرنگار

بعد از احیای روابط ایران و عربستان سعودی، ریاض به‌سرعت در حال پیمودن مسیر تنش‌زدایی در منطقه است. به موازات انجام مذاکرات با انصارالله و تبادل زندانیان، عربستان به فکر نزدیکی با سوریه و بازگرداندن دمشق به اتحادیه عرب است. هر چند نشست مشورتی جمعه گذشته در جده با ابتکار ریاض ذیل مخالفت چند کشور عربی به نتیجه نرسید، اما عربستان کماکان به‌دنبال نزدیکی با سوریه است.
پیرو همین مسأله یک منبع آگاه در وزارت امور خارجه سوریه از سفر قریب الوقوع وزیر امور خارجه عربستان به دمشق خبر داد. این منبع در خبری اختصاصی به میدل ایست نیوز گفت که این سفر تا پایان هفته جاری انجام خواهد شد. گفتنی است پیش از این فیصل المقداد، وزیر امور خارجه سوریه صبح روز ۱۲ آوریل به عربستان سفر کرده بود. عربستان و سوریه پس از دیدار وزرای امور خارجه خود بیانیه مشترکی برای ازسرگیری فعالیت کنسولی و پروازهای مستقیم بین دو کشور منتشر کردند.
به باور طیفی از تحلیلگران عربستان سعودی به واسط تنش‌زدایی در منطقه و احیای مناسبات با سوریه عملاً در صدد کاهش هزینه‌های خود در ابعاد مختلف سیاسی، دیپلماتیک، امنیتی و اقتصادی است. تداوم تنش‌های نیابتی طی یک دهه اخیر فضایی را برای ریاض شکل داده که فرسایشی شدن مناقشات، توان و تمرکز لازم را برای پیگیری برنامه‌های توسعه اقتصادی از این کشور گرفته است. از این‌رو با توافق سه جانبه پکن و احیای روابط با تهران، ریاض فصل تازه‌ای را در مناسبات منطقه‌ای برای خود تعریف کرده است.

روی دیگر سکه
اگرچه تحرکات تنش‌زدایانه عربستان در منطقه را که در پی توافق آن با ایران شکل گرفته است، باید موتور محرکه تحولات مثبت یک ماه اخیر در غرب آسیا و جهان عرب دانست، اما این سکه روی دیگر هم دارد؛ در این راستا باید نگاه و اهداف سوریه در توسعه مناسبات با عربستان و دیگر کشورهای جهان عرب نیز بعد از تحمیل یک دهه جنگ داخلی مورد مداقه قرار گیرد.
در سایه این موضوع فیصل مقداد، وزیر خارجه سوریه در گفت‌وگو با شبکه بین‌المللی «الجزایر» به ذکر نکاتی قابل توجه پرداخت. مقداد صراحتاً عنوان داشت که «تصحیح روابط بین کشورهای عربی در بعد دوجانبه تقریباً غیرممکن است. سوریه به بُعد عربی تمام مسائل جهان عرب باور داشته و همیشه خواهان وحدت تمام کشورهای عربی و مواضع‌شان بوده است.»
رئیس دستگاه دیپلماسی سوریه تأکید کرد: «نمی‌توان پذیرفت که ما کشوری مسئولِ تفرقه بین کشورهای عربی باشیم. اگر حضور سوریه در اتحادیه عرب برخی مشکلات را حل می‌کند، مانعی ندارد ما حاضریم که برای مدتی کوتاه خودمان را برای بازگشت وحدت عربی فدا کنیم.» با این حال فیصل مقداد درباره بازگشت سوریه به اتحادیه عرب، آب پاکی را روی دست همه ریخت و بیان داشت که این مسأله قبل از تصحیح روابط دوجانبه این کشورها با سوریه تقریباً غیرممکن است.
وزیر امور خارجه سوریه با اشاره به اینکه سفرهای مسئولان سوری به برخی کشورهای عربی در برهه اخیر با تمایل مشترک و با هدف بستن صفحه گذشته و گشودن صفحه‌ای جدید در روابط جهان عرب بوده است، تصریح کرد: «صلاح در روابط بین کشورهای عربی همان راه واقعی برای ایجاد همکاری کشورهای عربی است که خودشان از آن بهره خواهند برد.»
وزیر امور خارجه سوریه در بخش دیگری از مصاحبه خود به موضوع تجاوزات رژیم صهیونیستی نیز پرداخت و اظهار کرد: «پاسخ به حملات اسرائیل حتمی و قطعی است و ما در هر زمانی که به نفع‌مان باشد به آن پاسخ خواهیم داد.» مقداد با تأکید بر اینکه «تل آویو به ارتکاب جنایات متعددش معروف است و امکان ندارد بگوییم چالش‌هایی که ملت سوریه با آنها روبه‌رو هستند و تجاوزات اسرائیل جدای از آن است که امروز در فلسطین می‌گذرد»، اضافه کرد: «حمایت ما از ملت فلسطین پاسخی به حملات اسرائیل است.»

از تحقق بهبود مناسبات تا رویارویی با تل‌آویو
نکاتی که فیصل مقداد به آنها اشاره کرد از دو وجه حائزاهمیت هستند؛ نخست آنکه انجام سفرهای متعدد مقامات سوری به کشورهای عربی منطقه از خاورمیانه تا شمال آفریقا و پالس‌های مثبت برای بازگشت سوریه به اتحادیه عرب لزوماً نمی‌تواند به ایجاد صلح و ثبات پایدار منجر شود تا زمانی که اختلافات بنیادینی که جنگ داخلی را به سوریه تحمیل کرد حل و فصل شود. نباید فراموش کرد که اگرچه شعله‌های جنگ داخلی در سوریه فروکش کرده، اما هنوز به پایان نرسیده است. لذا سوریه برای رسیدن به فضای تعاملی قبل از 2011 و شکل‌گیری روابط عادی با جهان عرب خواسته‌ها، مطالبات و پیش شرط‌هایی دارد که باید مورد نظر قرار گیرند. در غیر این صورت به گفته فیصل مقداد شاید سوریه بنا به ملاحظاتی و به‌صورت موقت و کوتاه مدت خود را برای همبستگی در جهان عرب فدا کند، اما بدون حل این اختلافات و تحقق مطالبات دمشق هر لحظه امکان برهم خوردن معادلات و بازگشت به نقطه صفر وجود دارد.
در لایه بعدی تحلیل این نکته حائزاهمیت است که سوریه به موازات بهبود مناسبات منطقه‌ای خود به‌دنبال ایجاد یک فضای ضدصهیونیستی نیز هست. در این راستا، تحرکات دمشق با تمرکز بر تداوم و تشدید تجاوزات رژیم صهیونیستی به خاک این کشور می‌تواند یک کمربند دیپلماتیک ضدصهیونیستی را شکل دهد. بخصوص که برخی ناظران معتقدند کارنامه 5 ماهه بی‌بی و دولت افراطی او در تجاوز و کشتار ملت فلسطین باعث شده است تا جهان عرب و جهان اسلام در گسل و شکاف با تل آویو قرار گیرند.
این گسل یک فضای مطلوب برای سوریه خواهد بود که کشورهای عربی را در جبهه خود و در جهت پاسخگو کردن رژیم صهیونیستی داشته باشد. سوریه خود را یکی از مهم‌ترین حامیان جریان مقاومت می‌داند که میزبان گروه‌ها و شخصیت‌های فلسطینی است. از این‌رو به نظر می‌رسد دمشق با پیمودن این مسیر می‌تواند از ظرفیت کشورهای جهان عرب برای محدود کردن حملات رژیم صهیونیستی استفاده کند.