پرتره سیاست‌بازی که نمی‌ترسید
احسان مفیدی‌کیا
منتقد سینما
آلکسی آناتولیوویچ ناوالنی، رهبر مخالفان دولت روسیه، شخصیت مرکزی آخرین مستند دانیل روهر، مستندساز جوان کانادایی است. مستند بلند «ناوالنی» با یک موضوع داغ و جذاب سیاسی که در این روزها به واسطه جنگ بین روسیه و اوکراین توجه بیشتری را به خود جلب می‌کند، یکی از 5 نامزد جایزه اسکار امسال است.
روهر بعد از یک مقدمه کوتاه درباره پیشینه سیاسی ناوالنی، راست و سریع می‌رود سراغ اصل مطلب و با آرشیوها و فیلم‌های موبایلی داستان مسموم شدن سوژه خود در سفر انتخاباتی‌اش از تومسک به مسکو را روایت می‌کند، جایی که هواپیما به علت شرایط وخیم او مجبور به فرود اضطراری در سیبری می‌شود و بعد هم به بیمارستانی نظامی منتقل شده و تحت تدابیر شدید امنیتی قرار می‌گیرد. با فشار سیاسی دولت آلمان، ناوالنی به بیمارستان شاریته برلین برده می‌شود و بعد در پناهگاه مخفی خود در جنگل سیاه همراه با خانواده و یک حلقه نزدیک از همراهانش به دنبال سرنخی از سبب بیماری‌ا‌ش می‌گردد. او که از مخالفان سرسخت پوتین است قویاً فکر می‌کند از سوی دستگاه امنیتی روسیه مسموم شده و ظن او وقتی قوی‌تر می‌شود که انستیتو سم‌شناسی ارتش آلمان عامل مسمومیت را «نوویچوک» که یک عامل اعصاب نسل چهارم ساخت شوروی است، اعلام می‌کند. به گفته رسانه‌ها، این امضای تروریسم دولتی روسیه است. در ادامه فیلم بیشتر به سمت یک فعالیت پلیسی می‌رود که طی آن ناوالنی در پی اثبات ادعای خود است و در یک نقطه اوج و طی یک تماس تلفنی ساختگی، او جمله‌ای را که می‌خواهد از زیر زبان یکی از افسران اطلاعاتی روسیه بیرون می‌کشد. حالا که راز برملا شده و همه چیز برای ناوالنی مشخص است، قصد بازگشت به وطن خود می‌کند و بلیت پرواز برلین - مسکو را می‌خرد، جایی که دردسر تازه‌ای در انتظار اوست.
مستند ناوالنی پیش از این در جشنواره سان‌دنسِ سال 2022 بهترین فیلم از نگاه مخاطبان شد، همچنین جایزه بهترین مستند سیاسی به انتخاب منتقدان را در همین سال از آن خود کرد. همین توجه‌هاست که نشان می‌دهد ما با یک فیلم شایسته دیده شدن روبه‌رو هستیم اما این نباید ما را از لایه پنهان اثر دور نگه دارد. شخص آلکس ناوالنی و کارزار سیاسی او تماماً قدرت خود را برمبنای رسانه، بویژه شبکه‌های اجتماعی بنا کرده است. او در سال 2017 یک گزارش تصویری از دارایی‌های مدودوف ساخت و این ویدیو در هفته اول، 40 میلیون بازدید در یوتیوب داشت، در همین مستند هم مبنای کار او و دوستانش توئیتر، تیک‌تاک و در درجه دوم رسانه‌های معتبر جهانی است. او اساساً از رسانه به عنوان ابزار اعمال قدرت استفاده می‌کند و آشکارا می‌گوید که این مستند را هم در همین راستا تولید کرده است. جمله ابتدایی ناوالنی در مستند وقتی مصاحبه‌ها هنوز شروع نشده‌اند گویاست: «مستندساز این فیلم را برای پرونده مرگ من می‌سازد.»
روهر که قبلاً هم با مستند «روزی برادر بودند» مورد توجه مخاطبان و منتقدان سینمای مستند قرار گرفته بود، این بار با اثری جنجالی آرزوی دریافت جایزه از آکادمی را در سر می‌پروراند. سابقه سیاسی انتخاب‌ها در آکادمی، جنگ در جریان بین روسیه و اوکراین و هجمه رسانه‌ای بلوک غرب علیه پوتین شانس او را بیشتر نیز خواهد کرد.