فناوری‌های نوین و حفظ آثار ملی
علیرضا جلالوندیان
پژوهشگر
جهان دیجیتال چالش‌های بسیاری را برای آرشیوها و کتابخانه‌ها به وجود آورده است. مدارک و کتاب‌ها با سرعتی بالا به‌صورت دیجیتال درمی‌آیند. برای آرشیوها این چالش دوسویه است: تهیه بایگانی‌هایی که یا در ابتدا دیجیتال بودند و یا به این صورت درآمده‌اند و همچنین دیجیتالی کردنِ موجودیِ مؤسسات به شکلی عطف‌به‌ماسبق. بودجه این کارکردِ دوم را اتحادیه اروپا تأمین می‌کند. کتابخانه‌ها نیز با چنین چالشی دست‌وپنجه نرم می‌کنند و منابع خود را از طریق اتحادیه اروپا تأمین می‌کنند. یکی از بهترین نمونه‌های چنین سرمایه‌گذاری‌هایی پروژه یوروپیانا است، پایگاه داده‌ای جامع و فراگیر، که آثار موزه‌ها - ازجمله کتاب، مدارک و دیگر آثار مرتبط - را به‌صورت دیجیتالی درمی‌آورد. کتابخانه کنگره امریکا نیز به این موج جهانی دیجیتالی پیوسته است. موازی با این تلاش‌های جهانی و گاه فراجهانی، برنامه‌های ملی نیز تأثیر بسزایی در این فرایند گذاشته است. نروژ قدم‌های بسیار مؤثر و مهمی در راستای دیجیتالی کردنِ میراثِ چاپی خود برداشته است. این امر سبب می‌شود دسترسی به بسیاری از مدارک و کتاب‌ها بسیار آسان‌تر از پیش شود. علاوه بر این، این امر به حفظ و حراستِ این آثار نیز کمک شایانی می‌کند. کتابخانه‌ها و آرشیوها در انبار خود آثاری را در اختیار دارند که در حال متلاشی شدن و نابودی‌اند. این آثار به سبب گذر زمان در حال اضمحلال‌اند و از طرف دیگر نگهداری و حراست از آنان به شکل امروزی‌شان صرفه اقتصادی ندارد. بنابراین، فرایند دیجیتالی کردنِ آثار گوناگون نه‌تنها به حفظ و حراست از این آثار کمک شایانی می‌کند، بلکه از منظر اقتصادی نیز قابل دفاع است. کتاب‌ها و مدارکی ازاین‌دست که از مواد اسیدی تشکیل شده‌اند یا در محیطی اسیدی نگهداری شده‌اند، یا نسخه‌های دست‌نویسی که با جوهر اسیدی نوشته شده‌اند، در اثر استفاده بیش از حد به‌راحتی نابود می‌شوند و دیجیتالی کردنِ چنین گنجینه‌هایی می‌تواند آن را برای نسل‌های آینده نیز حفظ کند.
اصولاً بشر حافظه طولانی‌مدت چندان قوی و مؤثری ندارد. باید این نکته را در یاد داشته باشیم که آثار دیجیتالی‌شده در این چند سال گذشته، نه‌تنها از دسترس خارج‌اند بلکه کیفیت چندان مناسبی هم ندارند و از استانداردهای معمول پیروی نمی‌کنند. این امر سبب شده که کتابخانه‌ها و آرشیوهای بسیاری در سراسر جهان روش‌ها و شیوه‌های کاری خود را ارتقا بخشند.
یکی از اصولِ مهم در سیاست‌گذاری‌های کتابخانه‌ها در مورد دیجیتالی کردن آثارشان صرفه اقتصادی و همچنین حقِ کپی‌رایت بوده است. آرشیوها مدتی است که به ثبت دیجیتالی اطلاعات رو آورده‌اند و در عین حال بر اهمیت حفظ و حراست از حریمِ این اطلاعات و مدارک انگشت گذارده‌اند. سودِ تجاری این آثار و اطلاعات نیز توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. تلاش گوگل برای دیجیتالی کردنِ میلیون‌ها کتابِ موجود در کتابخانه‌های ملی نگاه‌های بسیاری را معطوف به خود کرده و مسائل بسیاری را در رابطه با قانون کپی‌رایت پیش کشیده است. شجره‌شناسان یکی از مشتریانِ دائمی چنین پروژه‌هایی هستند و بسیاری از این مراکز به اطلاعات دیجیتالی‌شده در کتابخانه‌ها و آرشیوها توجه نشان داده‌اند.
رشدِ سریعِ فناوری‌های دیجیتال سبب شده کتابخانه‌ها، آرشیوها و موزه‌ها نزدیک‌تر از پیش با یکدیگر همکاری داشته باشند. این درواقع یگانه راه برای پیشرفت است؛ این‌که هماهنگ با یکدیگر عمل کرده و به معنای واقعی کلمه با یکدیگر همکاری کرده تا اشتباهات گذشته دوباره تکرار نشود. برای مواجهه با چالش‌هایی که فرایند دیجیتالی کردنِ آثار آنالوگ ایجاد می‌کند، باید خود را مجدداً مورد ارزیابی قرار دهیم و این نکته را نیز مدنظر قرار دهیم که منابع بنیادهای ترویجِ فرهنگ کتابخوانی به‌تنهایی پاسخگوی زمانه فعلی نیستند. بنابراین دولت‌ها باید بیش از پیش به کتابخانه‌ها و آرشیوها توجه نشان دهند. برای مثال، در نشست سالیانه آرشیودارانِ نروژ، رئیس کتابخانه ملی نروژ بر کمبودهای کتابخانه‌های این کشور در زمینه نوآوری‌های دیجیتال و تأثیر این کمبودها بر فرایند حفظ و حراست از میراث ملی انگشت گذارد.