علی‌الله  سلیمی
نویسنده و منتقد ادبی

به هر یک از شهرها و روستاهای کشورمان که پا بگذاریم، یکی از نشانه‌های آشنا و معنوی آن دیار که توجه هر مسافر و تازه‌واردی را به خود جلب می‌کند، مناره‌های باشکوه مساجد است که آرامش دلپذیری را به روح و جان‌مان هدیه می‌کند. از قدیم‌الایام در دیار مسلمانان رسم و آیین چنین بوده که مسافران غریب با ورود به شهری که شناخت چندانی از آن نداشتند، اول از همه سراغ مسجد جامع یا مساجد شهر را می‌گرفتند تا در پناه شبستان آمیخته به عطر و بوی معنویت، آرامش و دل‌آسودگی حضور در شهری غریب را کسب کنند و بعد به سراغ کار و بار خود بروند. در این میان، آن گروه از مسافران که از نعمت سواد برخوردار بودند، به گوشه مسجد و اغلب اطراف منبر و محراب سرک می‌کشیدند تا کتابخانه یا جایی را که کتاب‌ها در آنجا نگهداری می‌شود بیایند و دمی با کتاب‌ها، که اغلب در زمینه‌های علوم قرآنی و سیره و حدیث بوده خلوت کنند. با گشت‌و‌گذاری در منابع تاریخی مرتبط با موضوع کتابخانه‌های مساجد، می‌توان با قاطعیت گفت تعیین تاریخ ایجاد نخستین کتابخانه مسجد کار دشواری است. به‌ نظر می‌رسد که هنگام بحث درباره کتابخانه‌های اسلامی به‌ جای تأکید بر نخستین کتابخانه، باید به بزرگ‌ترین آنها اشاره داشت؛ چراکه در قرون اولیه اسلامی کتابخانه‌های بسیاری به‌ طور همزمان در سرزمین‌های اسلامی ایجاد شد. شواهد نشان می‌دهد کتابخانه‌های مساجد طی قرن دوم هجری به‌ وجود آمده و تا قرن نهم با قوت به فعالیت خویش ادامه دادند. در اواسط قرن دوم هجری، مسلمانان به نگارش و تدوین کتاب بویژه در زمینه علوم قرآنی و سیره و حدیث اهتمام ورزیدند و در اواخر همین قرن کتاب‌هایی در سایر موضوعات از جمله سیره رسول‌اکرم(ص) و مغازی، غرایب‌الحدیث همچنین قرائت، نقطه‌گذاری، اعراب و وقوف قرآن تألیف کردند. کتابخانه مسجد قرطبه در اندلس، کتابخانه‌های مسجد قرویین در شهر فاس مراکش، کتابخانه مسجد قیروان در تونس و کتابخانه‌های مسجد نور و مسجد عباسیه در اسکندریه مصر از جمله کتابخانه‌های مهم مساجد در قرون دوم تا نهم هجری بودند. گذر ایام و گذشت قرن‌های متمادی، شکوه مساجد در سرزمین‌های اسلامی و توسعه کتابخانه‌های مساجد را هم افزون کرد و حالا، کتابخانه‌های مساجد در کشورمان و در قرن حاضر، یکی از منابع مهم در زمینه علومی دینی و قرآنی است که در کنار ارائه خدمات کتابخانه‌ای، بانی بسیاری از فعالیت‌های فرهنگی در مساجد هم محسوب می‌شود. طبق تازه‌ترین آمارها، هم‌اکنون 7 هزار باب کتابخانه مخزن‌دار در مساجد کشور در حال فعالیت هستند که آمار قابل‌توجهی در زمینه توسعه کتابخانه مساجد در کشور است و ظرفیت بالقوه‌ای برای تغذیه فکری و تربیت نسلی که ورود به اجتماع را با شرکت در برنامه‌های فرهنگی و مذهبی مسجد آغاز می‌کند. مسئولیت تجهیز و توسعه کتابخانه‌های مساجد در کشورمان با ستاد عالی کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد بوده و این ستاد پیشگام طرح توسعه منابع کتابخانه‌ای در مساجد کشور است. طرح‌های توسعه‌ای متعددی توسط این ستاد در کتابخانه‌های مساجد شهری و روستایی اجرایی می‌شود که از میان آنها می‌توان به اجرای طرح ملی شنبه‌های کتاب مساجد، تولید کتاب صوتی با مشارکت اعضای کانون‌های مساجد سراسر کشور، برگزاری مسابقات کتابخوانی در رده‌های سنی مختلف و برگزاری کارگاه آموزشی ویژه کتابداران مساجد اشاره کرد که از مهم‌ترین اقدامات ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی هنری مساجد کشور در راستای ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی محسوب می‌شود. با این حال، به نظر می‌رسد ظرفیت‌های فرهنگی و اجتماعی کتابخانه‌های مساجد کشور می‌تواند بیش از این باشد و برای بهره‌گیری مناسب و بهینه از همه ظرفیت‌ها، باید تعاملات بیشتری با مراکز فرهنگی و هنری صورت گیرد تا اجرای بخشی از طرح‌ها و برنامه‌های فرهنگی و هنری مرتبط با موضوع کتاب و کتابخوانی به ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی هنری مساجد کشور و در رأس آن، کتابخانه‌های مساجد واگذار شود. مثال روشن این موضوع، اقدام و مشارکت مسجد جوادالائمه در جنوب غرب تهران در اجرای جشنواره انتخاب کتاب سال شهید حبیب غنی‌پور است که به عنوان یکی از رویدادهای مهم کشوری در بخش کتاب و کتابخانه نقش‌آفرینی می‌کند و سهم قابل توجهی در اشاعه فرهنگ کتابخوانی در جامعه اسلامی دارد.