علی مسلمی
پژوهشگر
تاریخ درس‌آموز است و غالباً زوایایی را می‌تواند به ما نشان دهد که در نگاه اول بدیهی به نظر می‌رسند. رایگان بودن کتابخانه‌های عمومی نیز از این جمله است. آیا کتابخانه‌های عمومی از همان ابتدا رایگان بودند؟ آیا همه مردم یا سیاستمداران در این نکته توافق داشتند؟ به لحاظ تاریخی می‌توان گفت کتابخانه‌های عمومی اساساً محصول ترکیب مهندسی اجتماعی و رویکردهای انساندوستانه در قرن نوزدهم بود. تجربه امریکا و بریتانیا در این زمینه بشدت بر سایر جهان بویژه بر آسیا و آفریقا تأثیر گذاشت. در این کشورها عموماً این برداشت مشترک وجود داشت که مردم عادی از دسترسی به آموزش و تحصیل بهتر محروم شده‌اند و اگر مردم به آموزش بهتر دسترسی داشته باشند، می‌توانند به لحاظ اجتماعی منسجم‌تر شوند و نیروی کار ماهرتری را نیز ایجاد ‌کنند. این استدلال به شیوه‌های مختلف مطرح می‌شد که کتابخانه‌های عمومی، هم از آموزش بهتر پشتیبانی می‌کنند و هم شکل‌های قابل‌قبولی از اوقات‌فراغت را برای طبقه کارگر به وجود می‌آورند. در ابتدا در بریتانیا و بعدها در دیگر کشورهای اروپایی و در برخی از شهرها و ایالات امریکا این درخواست مطرح شد که هزینه‌های کتابخانه‌های عمومی باید از بودجه عمومی تأمین شود. از این جهت جنبش کتابخانه عمومی نقطه‌عطفی را در سراسر نیمه دوم قرن نوزدهم ایجاد کرد. نخستین کتابداران، نخستین رهبران واقعی حرفه کتابداری بودند و در تأسیس و ارتقای انجمن‌های حرفه‌ای در بریتانیا و امریکای‌شمالی مشارکت داشتند، اما اختلاف شدیدی در زمینه تأمین و گسترش خدمات کتابخانه‌های عمومی وجود داشت. شهروندان و سیاستمدارانی وجود داشتند که بشدت مخالف تأمین هزینه‌های کتابخانه‌ها از بودجه عمومی بودند. افرادی نیز در جناح راست وجود داشتند که ایده آموزش طبقه کارگر و خوداشتغالی آنها را نامطلوب تلقی می‌کردند، اما شمار بیشتری از مردم موافق بودند که تأمین بودجه کتابخانه‌ها ابزار سودمندی برای این است که شکل دیگری از سرگرمی برای مردم ایجاد شود. این شکل سرگرمی، متفاوت از سرگرمی‌های عمومی و گاه مبتذل بود، اما در این بحث‌های سیاسی، استدلال‌ها در هر دو سو اغراق‌آمیز بودند و استثناها به موارد کلی تعمیم داده می‌شدند ولی به تدریج پذیرفته شد که تأمین دسترسی به اطلاعات و احتمالاً دسترسی به کتابخوانی برای بهبود وضعیت مردم مهم است و حتی سرگرم کردن مردم از دید حکومت محلی یا مرکزی از اهمیت برخوردار بود. در پایان قرن نوزدهم برخی از شهرداری‌ها در اروپا و امریکای‌شمالی واقعاً احساس غرور و افتخار می‌کردند از اینکه برای شهروندان خود کتابخانه ایجاد کرده‌اند.
در همه این موارد فرض مشترک این بود که دسترسی به کتابخانه‌ها آزاد و رایگان است. کلمه «آزاد و رایگان» در اینجا معانی و پیامدهای گوناگونی دارد. در کتابداری قرن بیستم بخصوص کتابخانه‌های عمومی، این عبارت عملاً به این معنا بود که خدمات به کاربر شامل هزینه نمی‌شود. البته هزینه‌ها زیاد و غالباً پرداخت آنها بر دوش مالیات‌دهندگان بود، فارغ از اینکه کاربر کتابخانه باشند یا نه. در بریتانیا در قرن نوزدهم این رابطه میان مالیات‌دهنده و کتابخانه عمومی روشن و آشکار بود. بودجه کتابخانه‌ها از درآمدهای ناشی از مالیات محلی تأمین می‌شد و مقامات شهرداری هیچ الزامی نداشتند که این مالیات را افزایش دهند یا خدماتی را تأمین کنند. این وضعیت تا قرن بیستم ادامه داشت. این موارد در امریکا بیشتر هم بود و تأمین برخی از کتابخانه‌ها در سطح ایالتی صورت می‌گرفت اما کتابخانه عمومی به واسطه شهر (یا ناحیه شهری) تأمین مالی می‌شد. به عبارت دیگر، کتابخانه‌های عمومی تنها مادامی به بقای خود ادامه می‌دادند که سیاستمداران محلی از آنها حمایت می‌کردند. حمایت آنها نیز در گرو پذیرش این بود که حمایت کافی برای آنها وجود دارد تا استفاده از پول مالیات‌دهندگان را برای این کار توجیه کنند و چنین حمایتی نیز وجود داشت. در واقع کتابخانه‌های عمومی تبدیل به یکی از محبوب‌ترین و یکی از پرکاربردترین خدمات عمومی غیرالزام‌آور در کشورهای غربی شدند و به بقای خود ادامه دادند. در نیمه دوم قرن بیستم بویژه طی دوره‌های رفاه نسبی طی دهه 1950 و 1960 و از اواسط دهه 1990 به بعد، منابع بیشتری برای تأمین امکانات بهتر، ابزار و خدمات بهتر فراهم شد، اما هزینه خدمات رایگان، زیاد و روزافزون بود.
بخشی از این هزینه‌ها از سوی بخش‌های خیریه و خصوصی پرداخت می‌شد. شاید اندرو کارنگی را یکی از شناخته‌ترین افراد نامید که در این زمینه کمک‌های مالی فراوانی کرد. او سرمایه‌دار و نیکوکار اسکاتلندی‌تبار امریکایی بود که شرکت فولاد کارنگی را بنیانگذاری کرد و بیشتر ثروت خود را صرف تأسیس نهادها و مؤسسات همگانی نظیر کتابخانه‌ها (تقریباً 3 هزار کتابخانه)، مدارس و دانشگاه‌ها در امریکا، اسکاتلند و نقاط دیگری از بریتانیا و اروپا کرد.