تغییر خط فارسی و مسأله شکاف فرهنگی
مهدی صالحی
دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی
تمدن با خط شروع شده و یکی از مؤلفه‌های تولید و حفظ فرهنگ است. حکمرانان تمدن اسلامی همواره از خط استفاده کرده و مؤلفه مهم فرهنگ اسلامی، خط آن است. از قضا این خط نیاکانی و امروزین فارسی ما را ایرانی‌ها تولید کرده و به تاجران عرب آموزش داده بودند و همین خط در دوره تمدن اسلامی وارد کوفه شد و با عنوان خط کوفی در سراسر تمدن اسلامی انتشار یافت. ایرانیان سهم جدی و اثربخش و انکارناپذیری در تولید و توسعه دانش‌ها و به‌کارگیری هنری این خط داشتند. تمامی جلوه‌های فرهنگ اسلامی - ایرانی با خط فارسی عجین شده و اگر با رویکرد دقیق باستان‌شناسانه نگاه کنیم، قرآن با خط ایرانیان که مسلمانان از آن استفاده می‌کرده‌اند، نوشته شده است. از این خط در تمدن اسلامی استفاده می‌شده و این افتخاری برای همه ما ایرانیان است.
در دوره ملت‌سازی و با رویکردی استعماری، روشنفکران عصر مشروطه به‌دنبال تغییر خط فارسی رفتند که امثال ملکم‌خان و آخوندف برای خط فارسی دستور خط جدید نوشتند. حدود ۲۶ خط جدید برای خط فارسی نوشتند و تلاش کردند که حروف را به تقلید از حروف لاتین به‌صورت جداجدا بنویسند، حتی ملکم‌خان کتابی را هم در فرانسه به شیوه خط جدید طبق نظر خود چاپ کرد و زمانی این کتاب در سفارت ایران در فرانسه موجود بود. این تلاش‌ها، با تقویت پشتوانه‌های نظری و حقنه‌سازی حاکمیتی، در بعضی کشورها ازجمله در ترکیه به نتیجه رسید و امروزه عملاً خط فارسی عثمانی دیگر به کار نمی‌رود و افراد در صورت نیاز باید آن را بیاموزند. تغییر خط در ترکیه شکاف فرهنگی‌تاریخی عمیقی را به بار آورد.
هنوز هم در کشورسازی‌ها به‌دنبال تغییر خط هستند و در بین استادان زبان‌شناسی ما هنوز این رویکرد مدافعانی دارد و حتی سه سال پیش در نشستی دکتر عاصی گفته بودند که خط فعلی فارسی باید عوض شود. دکتر کوروش صفوی هم با نگاهی داروینیستی، از مدافعان تغییر خط فارسی هستند و از قضا این استادان دلایل علمی خودشان را هم می‌آورند و البته به تخریب‌های فرهنگی این دیدگاه و به تجربه‌های دیگر کشورها نظر ندارند و بی‌گمان توجه نمی‌کنند که این کار آب ریختن به آسیاب امپریالیسم زبانی است. چرا بحث تغییر خط در کشورهایی همچون فرانسه و آلمان و انگلیس و حتی در کشورهای عربی مطرح نمی‌شود؟ اهتمامی که در همه کشورها به حفظ خط و ارزش‌های آن هست، چرا در کشور ما دیده نمی‌شود؟ با توسعه فناوری‌های چاپ و نشر، نیاز به فناوری‌های خط محسوس‌تر است. گرچه ابزارها عوض شده، هنوز فکر تغییر خط در راهبردهای استعماری وجود دارد.
با ورود گوشی‌های تلفن همراه، تمام ایرانی‌ها مجبور بودند فینگلیش بنویسند و بزرگ‌ترین تهدید برای خط فارسی از طریق فناوری شکل گرفت. با اقدام هوشمندانه وزارت صمت، وزارت ارتباطات و فرهنگستان زبان و ادب فارسی، همه شرکت‌های واردکننده تلفن همراه موظف شدند از خط فارسی پشتیبانی کنند. معتقدم که اگر متولیان زبان فارسی همین یک کار را برای خط فارسی کرده باشند، واقعاً کار مهمی کرده‌اند و باید از آنها تجلیل کرد که مانع ایجاد شکاف فرهنگی مهمی شده‌اند. اگر این اتفاق نمی‌افتاد امروز همه ما فینگلیش می‌نوشتیم.
اتفاق هولناکی که افتاده این است: انجمنی پیدا شده که آموزش خوشنویسی با قلم نی سرتخت و دوات را کنار گذاشته و با تحولی جدی در آموزش، از ابزارهای روز و قلم با سر کروی استفاده می‌کند. در این انجمن، افراد طی یک‌سال خوشنویس می‌شوند و گاه به درجه استادی می‌رسند. چنین خدمتی به فرهنگ و خط فارسی کم‌نظیر است؛ اما انجمن خوشنویسان سنتی و به‌تبع آنها نهادهای حاکمیتی همچون وزارت ارشاد تاکنون مقابل آنها ایستاده‌اند. نغز اینکه مؤسس انجمن خوشنویسان نوین ایران، خود شاگرد استاد امیرخانی و استاد خوشنویسی در همان انجمن سابق بوده است. خط خوش در جامعه ما مایه آبرو و یکی از محورهای مهم آموزش بوده است و در واقع آب‌باریکه‌ای برای وصل‌شدن به ریشه‌های فرهنگ. مخزنی بوده که ریشه‌ها را نمناک نگه می‌داشته؛ اما امروزه هیچ مزیتی به حساب نمی‌آید و در آموزش و ترویج آن، کوتاهی و قصور و تقصیر واقعاً بارز است.
آموزش‌وپرورش هم دیگر روی خط تکیه نمی‌کند و در پژوهشی که دکتر غفوری درباره کتاب‌های درسی انجام داده‌اند، نشان داده‌اند که در کتاب‌های درسی، خط تحریری در حال ازبین‌رفتن است. دکتر خانلری در آن زمان با برگزاری همایشی سعی کرد استادان زبان فارسی را برای رسیدن به آیینی مشترک که همه از آن تبعیت کنند، جمع کند؛ اما به نتیجه‌ای نرسند. ایشان بیش از ۵۰ سال پیش به ضرورت تدوین آیین‌نامه راهنمای نگارش و استفاده از خط رسیده بود.
در جلسه‌ای با دکتر حداد عادل در حدود سال ۱۳۹۳، یکی از مطالبات ما از فرهنگستان این بود که باید در دستور خط بازنگری شود. بعد از گذشت ۲ سال، کارگروه بازنگری دستور خط تشکیل شد. حدود ۵۰ جلسه در این خصوص برگزار شد. نهایتاً پیش‌نویسی نوشته شد که بعد از حدود دو سال، هنوز تصویب و ابلاغ نشده است. شوربختانه در این دوره، دو نفر از استادان، دکتر داوودی و دکتر ذوالفقاری هم به جهان باقی کوچ کردند.قرار بود در کارگروه بازنگری دستور خط، شیوه‌نامه نوشتار محاوره‌ای را که الان در فضای مجازی به شدت رایج است، منتشر کنیم؛ ولی هنوز اندر خم یک کوچه‌ایم. در این روزگار، محاوره‌نویسی دارد دنیای زبان فارسی را درمی‌نوردد.
*متن تلخیص شده نشست «خط فارسی و عملکرد نهادهای متولی» که در حوزه هنری برگزار شد.