کتابخانه‌ها و مسأله سنجش و ارزیابی
علی مسلمی
پژوهشگر
بقای کتاب و استمرار کتابخانه‌ها در گرو چیست؟ اگر بخواهیم پاسخی کلی به این پرسش دهیم، می‌توانیم بگوییم که بقای کتابخانه‌ها در آینده تا حد زیادی وابسته به تأثیر مثبت و پایدار آنها است. اما اگر بخواهیم پاسخ دقیق‌تری ارائه دهیم، باید بگوییم بقای کتابخانه‌ها وابسته به این است که تا چه میزان سرمایه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایجاد می‌کنند. بنابراین سنجش و ارزیابی محصولات و خدمات کتابخانه‌ها از اهمیت برخوردار است. با وجود این، اثبات ارزش و اهمیت کتابخانه‌های عمومی تنها از طریق ارزیابی مناسب و کارآمد به دست می‌آید. به همین دلیل باید شواهد جامع و معتبری به لحاظ کمی و کیفی گردآوری شوند. این فرایند کارکردهای متفاوتی دارد، از یک سو مدیریت مناسب کتابخانه‌ها و خدمات آن را تضمین می‌کند و از سوی دیگر خدمات جدیدی را ارائه می‌دهد که ما را برای آینده آماده می‌سازند. با نگاه به عملکرد کتابخانه‌ها می‌توان گفت که ارزیابی کتابخانه‌ها غالباً براساس تجربه و موفقیت صورت گرفته است. اما این نوع ارزیابی، انجام مقایسه را در بسیاری از زمینه‌ها دشوار می‌کند. در هر حال، فضا و شرایط آینده تغییر خواهد کرد و متفاوت از فضاهایی خواهد بود که کتابداران، کارمندان کتابخانه‌ها و کاربران آنها می‌شناسند. از این رو، برای ارزیابی، سنجش و تأیید فعالیت کتابخانه‌ها نیازمند چهارچوب‌ها و رویکردهای جدید هستیم، هم با توجه به فعالیت‌های کتابخانه در فضای فیزیکی و مجازی و هم در نسبت با شرایط سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فنی.
طبق پژوهش‌های صورت گرفته درباره تحولات و ویژگی‌های آتی کتابخانه‌ها می‌توان گفت که ما با تغییرات گسترده‌ای در آینده مواجه خواهیم بود. اما نکته جالب در این پژوهش‌ها این است که کتابداران و کارکنان کتابخانه‌ها غالباً نخستین مدافعان فناوری‌های جدید هستند و راه را برای پذیرش گسترده‌تر این فناوری‌ها در سازمان‌های عمومی و خصوصی باز می‌کنند. در این راستا پیشرفت مدام و پایدار تضمین شده نیست و باید برای آینده بدرستی برنامه‌ریزی کرد. یکی از اقداماتی که باید به انجام رسد این است که مفهوم کتابخانه از نو تعریف شود. اما بازتعریف این مفهوم به نحوی که مورد اجماع همگان باشد، دشوار است. دلیل دشواری این است که فعالیت‌های کتابخانه‌ها غالباً با فعالیت‌های سازمان‌های دیگر همپوشانی دارد و مرزبندی دقیق میان آنها پیچیده است. مطابق با برخی مطالعات درمی یابیم که خدمات کتابخانه‌ها در آینده به نحو چشمگیری با توجه به شرایط و نیازهای گروه‌های اصلی کاربران تغییر خواهد کرد. همچنین دسترسی دیجیتالی به مجموعه گسترده‌ای از خدمات آسان‌تر خواهد شد. احتمالاً یکی از مشکلات آینده که کتابخانه‌ها با آنها روبه‌رو خواهند بود، تفکیک یکایک کتابخانه‌ها است اما این کار ممکن است باعث سردرگمی کاربران شود. موفقیت در همه اینها در نهایت بستگی به این دارد که کتابداران حرفه‌ای مدیریت را برعهده بگیرند و نیازها و خواست‌های کاربران را به روشنی مشخص و برآورده کنند، آن هم با استفاده از فناوری‌های جدید و مهم. اگر این کار صورت گیرد، آنگاه محوریت، پویایی، اهمیت و ارزش فعالیت‌های کتابخانه‌ها و خدمات آنها اثبات می‌شود.در همین راستا پژوهش‌های دیگر، اهمیت کتابداران حرفه‌ای را به روشنی نشان می‌دهند و تأکید می‌کنند که بدون آنها تغییر مهمی رخ نخواهد داد. همچنین در این واقعیت تردیدی نیست که تغییر نگرش مردم به کتابداران و کارمندان کتابخانه‌ها بخش مهمی از مسیر آینده است. از سوی دیگر، مهارت‌ها و ویژگی‌های مهمی که کارمندان کتابخانه طی سال‌ها به دست آورده‌اند کماکان در عصر دیجیتال مهم هستند، هر چند که باید این مهارت‌ها را با مهارت‌های جدید تلفیق کرد. افزون بر این، اطلاعات نیز باید دسترس‌پذیر و کاربردپذیر باشد اما در دسترس بودن اطلاعات به تنهایی کافی نیست. کارکنان کتابخانه‌ها و کتابداران همیشه دارای نقش محوری در فهم رفتارهای کاربران کتابخانه‌ها هستند. از این‌رو، آنها از این آمادگی برخوردارند که در هنگام پیدایش فناوری‌های جدید، مهارت‌ها، شناخت و رویکردهای خود را تغییر دهند.از سوی دیگر در کشورهای غربی، انجمن‌های حرفه‌ای کتابداری و اطلاع‌رسانی نیز نقش خود را در بقا و تداوم کتابخانه‌ها ایفا می‌کنند. این انجمن‌ها اطلاعات کارآمد، مناسب را در دسترس همگان قرار می‌دهند. در واقع، این انجمن‌ها به‌عنوان بخش بنیادی جامعه در آینده و در تأمین اطلاعات پیشگام خواهند بود. به طور خلاصه می‌توان گفت که کتابداران و کارمندان کتابخانه‌ها هنوز تأثیرگذار هستند اما باید در برنامه‌ریزی راهبردی کلان و سیاستگذاری حضور داشته باشند تا ثبات خدمات کتابخانه‌ها تضمین شود.