کله سخنگو، آری یا نه؟
محمد احسان مفیدی‌کیا
منتقد سینما
یک نظری در بین برخی مستندسازها رایج است که «کله‌های سخنگو آفت مستند‌اند» و منظورشان مصاحبه‌های مطولی است که باعث ملال در مخاطب می‌شود، آنها سعی می‌کنند با جایگزین کردن کنش‌ها از میزان حرف زدن سوژه رو به دوربین یا با مصاحبه‌کننده پشت دوربین بکاهند و عناصر دیگر دیداری یا شنیداری را جایگزین آن کنند. اما سؤال این است که آیا مصاحبه در فیلم مستند، به خودی خود، پسندیدنی است یا نه؟
یک پاسخ می‌تواند این باشد که آن، امری سهل و ممتنع است و جذابیت یا ملال‌آور بودنش تماماً بسته به کیفیت کار مستندساز در نوع مواجهه با سوژه و گفت‌و‌گویی که برقرار می‌کند است. اصولاً در جایی که کارگردان ابزار دکوپاژ و میزانسن را آن‌طور که در فیلم داستانی رایج است در اختیار ندارد، عناصر مقوم فیلم از جمله گفتار متن، مواد آرشیوی دیداری و شنیداری و البته مصاحبه خواهد بود و مؤثر بودن آن مستند مستقیماً به توان و تبحر مستندساز در بهره‌مندی از آن ابزار بستگی خواهد داشت. اینکه مستندساز فکر کند استفاده از مصاحبه از جنبه‌های هنری اثرش کاسته و آن را بیشتر شبیه به گزارش تلویزیونی می‌کند یک خطای راهبردی است که می‌تواند ناشی از عدم احاطه کامل به ابزار کارش باشد. این امر هم در سینمای مستند ایران از دهه 40 و هم در سینمای مستند جهان مسبوق به سابقه است، چنانکه ریچارد لیکاک، مستندساز برجسته و صاحب سبک امریکایی گفت: «مصاحبه ممنوع!»، با این حال هنوز هم می‌توان با قوت از نقش فعال و ارزشمند مصاحبه در فیلم‌های مستند دفاع کرد. برای درک بهتر این مضمون، توجه به چند نمونه از آثار دیدنی سینمای مستند خالی از لطف نیست.
ارول موریس با مستند «مهِ جنگ: یازده درس از زندگی رابرت مک‌نامارا» (2003) که مسائلی حول جنگ ویتنام را مطرح می‌کند، توانست در همان سال تولید جایزه اسکار بهترین مستند را از آن خود کند و منتقدان نیز این فیلم را در گونه تاریخی و بیوگرافی از شاهکارهای سینمای مستند برشمردند، این در حالی بود که فیلم مبتنی بر یک تک مصاحبه با سوژه خود بود.
نمونه دیگر، مستند «ملاقات با گورباچف» (2018) اثر مشترک ورنر هرتزوگ و آندره سینگر درباره زندگی آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی است. در طول 90 دقیقه فیلم مشخصاً مصاحبه با شخص گورباچف ستون فقرات اثر است و آرشیو و گفتار متن مکمل آن هستند.
قطعاً نمونه‌هایی از این دست بسیار است و می‌توان آنها را به‌عنوان شاهدی بر مدعای نقش مفید و مؤثر مصاحبه در فیلم مستند به کار برد اما این را نباید فراموش کرد که استفاده از این ابزار قطعاً شرایطی دارد که وابسته به تجربه و دانش عمیق در امر کارگردانی مستند است. مسأله مصاحبه نیست، بلکه مصاحبه گرفتن است که باید شیوه درست آن را آموخت و در جای خود به بهترین نحو استفاده کرد.
بنابه آنچه روبرت صافاریان در کتاب خواندنی مصاحبه در فیلم مستند آورده است: «واقعیت این است که مصاحبه هم مانند بسیاری از عناصر سینمایی، ذاتاً نه خوب است و نه بد؛ مهم استفاده خلاق از آن است.»