نوستالژی پشت‌بام‌‌نشینی مهاجر آفریقایی
سالی یک پرنده برای تهران
نیلوفر منصوری
خبرنگار
«از ساکنان قدیمی تهران بودند. حالا دیگر بیش از ده‌ها سال است که از اینجا رفته‌اند و امیدی به آمدن‌شان ندارم. یادم هست وقتی بچه بودم و با پدرم به حرم
حضرت عبدالعظیم می‌رفتم، لانه‌هایشان را روی مناره‌های حرم می‌دیدم. پدرم می‌گفت، بهار که بیاییم لک‌لک‌ها به لانه‌هایشان برمی‌گردند و بهار که از راه رسید، من به عشق دیدن آنها با شوق به حرم رفتم تا لک‌لک‌ها را از نزدیک ببینم. اما آنها دیگر نیامدند. قدیم‌ترها در تهران لک‌لک، چلچله و جغد زیاد بود. اگر جغدی روی بام خانه‌ای می‌نشست و می‌خواند، زنان خانه سفره‌ای می‌انداختند و در آن نقل و نبات و قرآن و آینه قرار می‌دادند تا شاید جغد خودش را در آینه ببیند و برود. لک‌لک را پیام‌رسان زایش، بارش و بهروزی می‌دانستند و می‌گفتند نویدبخش عید و سال نو است. بله دخترم، لک‌لک‌ها اعتبار این شهر بودند. سالیان درازی است که دیگر خبری از لک‌لک‌ها بر مناره‌ها نیست. حالا فقط چندتا کبوترچاهی و کلاغ مانده. بعید می‌دانم که بار دیگر این شهر لک‌لک‌ها و جغدها را به خود ببیند.»
این‌ها بخشی از خاطرات مشهدی بهرام از پرندگان پشت بام نشین مهاجر آفریقایی تهران است. مشهدی بهرام حالا نود سالگی را هم پشت‌سر گذاشته است. چندی پیش رئیس اداره محیط زیست شهرداری منطقه ۲۰ تهران (شهرری) از طرحی خبر داد که نوستالژی حضور این لک‌لک‌ها را در این منطقه زنده می‌کند. او از طرح «بازگشت لک‌لک‌ها به ری» خبر داده بود؛ خبری مسرت‌بخش که هدف از آن احیای تنوع زیستی و افزایش جاذبه‌های گردشگری منطقه به شمار می‌رود. به گفته او، نوستالژی حضور لک‌لک‌ها در شهرری، به حلیا احیای هویت محیط زیستی این منطقه و انگیزه‌ای برای اجرای این طرح است.
حلیا سادات حسینی، مدیرکل محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران نیز در رابطه با جمعیت پرندگان بومی و مهاجر شهر تهران به «ایران» می‌گوید: بیش از 210 گونه پرنده توسط پرنده‌نگرها و علاقه‌مندان این حوزه، مشاهده و به ثبت رسیده که به‌صورت بومی یا مهاجر در شهر دیده می‌شوند. به گفته این مسئول، پرندگانی مانند شاه طوطی، طوطی طوق صورتی، بلبل خرما، سار، سهره‌ها، چرخ ریسک‌ها، دارکوب باغی، کلاغ ابلق، زاغی، کبوتر چاهی، قمری و... چندین سال است که در تهران حضور دارند.
تهران؛ زیستگاه پرندگان
تهرانی‌ها از دیرباز همزیستی دوستانه‌ای با پرنده‌ها داشتند. دکتر اسماعیل کهرم، پژوهشگر این مطلب را به «ایران» می‌گوید و ادامه می‌دهد: «لک‌لک‌ها در جنوب تهران و محله‌های قدیمی مثل عودلاجان روی سقف مساجد و حمام‌ها لانه داشتند، بهار می‌آمدند تخم می‌گذاشتند. زمانی هم خودم مسئول پرنده حاجی لک‌لک بودم. با از بین رفتن زیستگاه این پرنده مثل خشک شدن برکه، از بین رفتن زمین‌های زراعی، آلودگی صوتی و نوری قبل از مرگ از این سرزمین رفتند و زیستگاه دیگری برای خود مهیا کردند.»
به گفته این استاد دانشگاه، تهران پرندگان زیادی به خود دیده است: «7 نوع زیستگاه آبی، کوهستانی و زراعی در تهران و اطراف آن وجود دارد که پرنده‌های خاص آن زیستگاه در آن زندگی می‌کنند. بافت و ساختار پرنده‌های تهران، داینامیک است و متحول و متغیر می‌شوند. به عبارتی شرایط اکنون با یک ماه آینده یکسان نیست. ماه، فصل، سال و حتی نسبت به ده‌ها سال متفاوت است و به همین جهت نمی‌توان انواع پرنده‌هایی را که اکنون برای تهران شمرده می‌شوند برای سال و فصل آینده معتبر دانست، زیرا پرنده‌های جدید می‌آیند.» او ادامه می‌دهد: از 50 سال پیش که ما تحقیق در این زمینه را شروع کردیم تاکنون، پرندگان دیگری هم به این زیستگاه‌ها اضافه شده‌اند و از حدود 120 و اندی اکنون به 140 و اندی پرنده رسیده است. به عبارتی هر سال یا هر دو سال یک بار یک پرنده به شهر تهران اضافه شده است. هنوز هم پرندگانی هستند که کشف نشده‌اند.
کهرم می‌افزاید: 25 درصد از پرندگانی که حدود 70-60 سال پیش در تهران بودند، اکنون وجود ندارند و قطعاً 25 درصد این پرندگان نیز تا حدود 15 سال آینده نخواهند بود. پرنده‌هایی مثل یاکریم، حدود 40 سال پیش از خراسان آمدند. بلبل خرما یا گوش سفید نیز از خوزستان آمده است. طوطی طوق صورتی نیز نداشتیم، اما اکنون در محوطه‌هایی مثل کاخ سعدآباد یا کاخ مرمر که دارای کاج‌های کهن هستند، وجود دارند. از مجموع حدود 140 پرنده که در تهران شناسایی شده‌اند، حدود 12 مورد آنها در 15 سال اخیر به تهران آمده‌اند.
به گفته این استاد دانشگاه، انواع پرنده‌های بیابانی، جنگلی، شکاری و آبزی در تهران وجود دارند. تهران هنوز زیستگاه‌هایی برای پاسخ پرندگان دارد. مثل لانه، غذا، سایه، آفتاب، آب و جفت و به عبارتی تمامی نیازهای آن پرنده در زیستگاه برآورده می‌شود. ممکن است زیستگاه بعضی از پرندگان مشترک باشد. مثلاً گنجشک‌سانان باهم زیستگاه مشترکی داشته باشند چون نیازهای مشترکی دارند اما ممکن است بعضی از آنها متفاوت باشند و زیستگاه‌هایشان با هم تفاوت داشته باشد.
او در خصوص اهمیت وجود پرنده در شهر می‌گوید: پرندگان مفید هستند و بدون اینکه به محیط زیست و انسان آسیب وارد کنند، می‌توانند آفات محصولات غذایی مزارع و طبیعت را از بین ببرند. به عبارتی منقار، بال و پاهای پرندگان بهترین وسیله برای کنترل بیولوژیک آفات هستند.
تهران پرنده‌های مختلف دارد
کارشناس پرندگان و فعال حوزه حیات وحش با اشاره به تنوع آب و هوایی در تهران، به «ایران» می‌گوید: به طور کلی گنجشک‌سانان مثل چرخ ریسک‌ها، سسک‌ها و سهره‌ها در تمام گستره شهر تهران دیده می‌شوند.
زیستگاه این پرنده‌ها به تعداد پارک‌ها، بوستان‌ها، محوطه‌ها و مراکز سبز و اماکن بزرگ مثل داخل کاخ نیاوران، سعدآباد و دانشگاه‌ها است. به گفته او، برخی پرندگان شکاری هم وجود دارند که برای شکار این پرندگان به این منطقه می‌آیند. علاوه بر این، پرندگان دیگری هم وجود دارند که از فضای شهری فاصله می‌گیرند و در پارک‌های اطراف شهر تهران حضور دارند. آنگونه که این پرنده‌شناس می‌گوید: هر بخشی از تهران، مکان مطلوبی برای گروهی از پرندگان است. مثلاً، پرنده چکاوک کاکولی در پارک‌های اطراف تهران وجود دارد و داخل شهر مشاهده نمی‌شود. دریاچه چیتگر محل مناسبی برای اردک، حواصیل و کاکایی است. هرچند کاکایی داخل شهر مثل اطراف متروی صادقیه و حتی روی تیرچراغ برق وسط بزرگراه هم دیده می‌شود.
او در خصوص آمار موجود از تعداد و تنوع پرندگان شهر تهران می‌گوید: در این زمینه مطالعاتی صورت گرفته و نتیجه این تحقیقات در قالب کتابی به نام «پرندگان شهر تهران و حومه» توسط پرویز بختیاری، چاپ و منتشر شده است. اما مسأله اصلی اینجاست که تعداد و گونه پرندگان مدام در حال تغییر است و هر آن، گونه جدیدی در این شهر دیده می‌شود و به همین جهت آمار آنها متغیر و مدام افزایش پیدا می‌کنند.
علی اصل می‌گوید: پرندگان در هر فصلی در حال تردد هستند. به طور کلی در شهر تهران، کبوترچاهی، قمری، کلاغ و گنجشک‌ها همیشگی هستند. اما پرندگان دیگری هم هستند که در فصل پاییز و زمستان می‌آیند و در بهار و تابستان نیستند. حتی برعکس هم وجود دارد. برخی پرندگان در نیمه اول سال هستند و در نیمه دوم دیده نمی‌شوند. مثل بادخورک‌ها که از آفریقا می‌آیند و با سرد شدن هوا به محل دیگری کوچ می‌کنند. برخی از پرندگان هم عبوری هستند و زمانی که از مسیری مثل شمال به جنوب می‌روند از شهرها هم عبور می‌کنند و امکان مشاهده آنها در شهر تهران شاید فقط به چند روز می‌رسد.
او در پاسخ به این سؤال که چه عواملی روی پرندگان تأثیر نامطلوب می‌گذارند و تهدید محسوب می‌شوند، می‌گوید: آلودگی هوا، تخریب زیستگاه، قطع کردن درختان، افزایش جمعیت گربه‌ها، رها شدن زباله‌ها، آلودگی صوتی و آلودگی نوری روی پرندگان تأثیرات نامطلوبی می‌گذارد.
این پرنده‌شناس پیشنهاد می‌کند که در زمینه آشنایی مردم با پرندگان، باید فرهنگسازی و برنامه‌ریزی شود. می‌توان مناطقی را تعبیه کرد که پرندگان زیادی در آنجا حضور دارند؛ زیرا علاوه بر اینکه برای افراد مسن سرگرم‌کننده و جذاب است، کودکان نیز می‌توانند با انواع پرندگان آشنا شوند. بدین ترتیب این فرهنگسازی می‌تواند پیوند و دوستی بین مردم و طبیعت را شکل دهد.