حیدر ربیعی
استاد دانشگاه تهران و فعال حوزه هوش مصنوعی

در سال‌های اخیر هوش مصنوعی با سرعتی چشمگیر وارد حوزه‌های علمی و دانشگاهی شده و الگوهای سنتی پژوهش و آموزش را دگرگون کرده است. دانشگاه‌ها و کتابخانه‌های دانشگاهی به عنوان نهادهایی با مأموریت اصلی فراهم کردن زیرساخت‌های پژوهشی و اطلاعاتی، اکنون با فرصت‌ها و چالش‌های نوپدید این فناوری مواجه‌اند و مسئولیتی سنگین بر دوش دارند.
در نشستی از شبکه UKB، پروفسور پل گروت، مدیر علمی مرکز علم داده دانشگاه آمستردام از تجربه‌های خود در زمینه نقش کتابخانه‌ها در عصر هوش مصنوعی سخن گفت؛ تجربه‌هایی که می‌تواند برای کتاب‌داران و پژوهشگران ایرانی نیز آموزنده باشد.
کارکرد کتابخانه‌ها امروزه فراتر از تأمین و انتشار دانش است. آنها علاوه بر ارائه دسترسی، نقشی مهم در آموزش و حتی خلق دانش دارند. در عصر هوش مصنوعی، پرورش سواد اطلاعاتی، توانمندسازی پژوهشگران در بهره‌گیری از داده‌های باکیفیت و مشارکت در توسعه سامانه‌ها و ابزارهای هوش مصنوعی، اهمیتی ویژه یافته‌ است. مدیریت دقیق فراداده‌ها و آماده‌سازی مجموعه‌ داده‌ها برای آموزش مدل‌ها البته با ملاحظات اخلاقی، بخشی از این رسالت نوین است.
پروژه‌های مرکز علم داده دانشگاه آمستردام دامنه‌ای وسیع دارد؛ از تحلیل سوگیری در زبان تولیدشده توسط هوش مصنوعی تا الگوریتم‌های نوین مطالعه تعاملات گیاهان و میکروب‌ها و راه‌حل‌های سلامت. همچنین این نمونه‌ها بیانگر نقش فزاینده داده‌های بزرگ و هوش مصنوعی در پژوهش‌های دانشگاهی هستند.
با وجود استقبال گسترده، پژوهشگران در بهره‌گیری کامل از این ابزارها با چالش‌هایی نظیر دشواری یادگیری فناوری‌های جدید و اعتماد به نتایج سامانه‌های مولد روبه‌رو هستند. هرچند شک‌گرایی علمی طبیعی است، اما پیشرفت در این مسیر به آزمون‌گری و جسارت نیاز دارد.
در گزارشی که با همکاری پروفسور گروت برای کمیسیون اروپا تهیه شد، بر ارتقای بهره‌وری پژوهشی و تسریع پیشرفت علمی تأکید و آموزش سواد هوش مصنوعی و مهارت‌افزایی، رمز موفقیت دانشگاه‌ها و کتابخانه‌ها عنوان شده است.
تجربه چهار ساله مرکز علم داده دانشگاه آمستردام نشان می‌دهد ایجاد بستری برای همکاری‌های علمی فعال، به‌روز نگه داشتن مهارت‌های کتاب‌داران و استفاده از ظرفیت‌های نهادی، کلید موفقیت در آینده پژوهش و آموزش است. مهارت‌های سنتی چون مدیریت حقوق نشر، ساماندهی منابع و ارتباط با متخصصان همچنان اهمیت دارد، اما باید با رویکردهای نوین و آشنایی با ابزارهای جدید همراه شود. کتابخانه‌های دانشگاهی ایران برای موفقیت در مسیر هوش مصنوعی باید ارتباط نزدیک با اعضای هیأت علمی برقرار کنند، بستری برای پژوهش‌های داده‌محور و نوآوری علمی فراهم آورند و با بازنگری در نقش‌ها و مهارت‌های خود، جایگاه‌شان را در تحولات علمی آینده تثبیت کنند.