مسجد سلطان قابوس، تجلی روح ایرانی برای همزیستی منطقه‌ای
میرجواد میرگلوی بیات
کارشناس بین‌الملل
زمانی که سلطان راحل، «قابوس بن سعید» دستور ساخت مسجد سلطان قابوس در مسقط را صادر کرد، هیچ کس نمی‌دانست چگونه میراث معنوی ایرانیان در این مسجد نقش خواهد داشت. در واقع تأثیر این میراث معنوی ایرانی که خود را در طراحی و فلسفه ساخت مسجد سلطان قابوس نشان می‌دهد، می‌تواند همان تأثیر ایران بر شئون گوناگون منطقه باشد که امروز مسقط به سبب این تأثیرگذاری ایرانی، مرکزی برای گفت‌و‌گوها شده است.
معمار عراقی مرحوم «محمد مکیه» طراحی این مسجد را بر عهده داشت. مرحوم مکیه از جنوب عراق برخاسته بود. معماری مساجد جنوب عراق هم بسیار متأثر از معماری ایران‌مرکزی بود. به نظر می‌رسد مرحوم مکیه این میراث معنوی و تاریخی را در ذهن خود درونی کرده بود و همین میراث درونی شده را در طراحی مسجد سلطان قابوس به‌کار گرفت.
استاد «شهاب‌الدین ارفع» یکی از طراحان و معماران مبرز ایرانی، معتقد هستند که محمد مکیه در طراحی مسجد سلطان قابوس از «هندسه‌طراحی» در نواحی مرکزی ایران مانند کاشان، اصفهان و یزد بهره برده است. در واقع با نگاهی به قوس گنبد‌ها و ایوان‌ها، دروازه‌ها و شکل کلی مسجد سلطان قابوس در مسقط، می‌توان روح هندسه ایرانی را در این مسجد دید. طراحی باغ پشتی مسجد کاملاً شبیه باغ‌های ایرانی است، به این صورت که نهر آبی از میان آن می‌گذرد و فضای سبزی آن را در بر گرفته است. از این رو این باغ تجلی‌گاه غیر دستوری میراث معنوی معماری ایران بر محمد مکیه و مسجد سلطان قابوس است.
زمانی که سید محمد خاتمی ایده گفت‌و‌گوی تمدن‌ها را مطرح کرد، مراحل اولیه ساخت مجلس سلطان قابوس در جریان بود. سلطان قابوس که شیفته این ایده شده بود، دستور داد تا در طراحی این مسجد، فلسفه گفت‌و‌گوی تمدن‌های اسلامی پیاده شود.
به همین دلیل است که می‌بینیم در این مسجد ۱۲ رواق وجود دارد که برگرفته از معماری دوره‌ها و حکومت‌های مختلف اسلامی در نقاط مختلف جهان اسلام است. مانند معماری گورکانی، صفوی، عثمانی، مغربی و مملوکی. برای تحقق این مهم، معماران و طراحان متفاوتی برای این بنا به‌کار گرفته شدند که هنر صفوی در رواق صفوی بارزترین آنهاست.
از سوی دیگر با حضور ایرانیان، نمود و ظهور تمدن ایرانی خود را بیش از هر تمدن دیگری در مسجد سلطان قابوس مسقط نشان داد. زمانی که استاد بزرگوار «شهاب‌الدین ارفع» طراحی رواق صفوی و محراب با شکوه این مسجد را بر عهده گرفته بود، استاد «اکبر آقا پورشیری» برای طراحی ارائه‌های زیر گنبد و اجرای آن، وارد کار شد. پس از آن فرش مسجد که بزرگ‌ترین فرش دستباف جهان است از سوی هنرمندان ایرانی و با طراحی شبیه زیر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان
بافته شد. گویی زمینه رنگ آبی فرش ایرانی پهن شده در این مسجد، امواجی ساطع می‌کند که زیبایی امواج به کوه زیبای مشرف به این ساحل واقع در «محراب» می‌رسد. به عبارت دیگر، گویی موج زیبایی، خود را به آن محراب با شکوه می‌‌زند و زیبایی مسجد و فضای آن دو چندان می‌شود.از طرف دیگر هم آفتاب طراحی گنبد ایرانی بر آنها می‌تابد که چشم هر نظاره‌گری را به خود خیره می‌کند.
مسقط، امروز از عمق گفتمان تمدن ایرانی در منطقه مطلع است و می‌داند که گفتمان ایرانی همواره سازنده و پیش‌برنده بوده است و نمی‌توان آن را از معادلات منطقه حذف کرد. شاید در ابتدای ساخت این مسجد، کسی فکر نمی‌کرد که روح معماری ایرانی تا چه اندازه هیبت این مسجد را تحت تأثیر قرار می‌دهد، چنانکه روح گفتمان ایرانی- اسلامی نیز به نوبه خود کشورهای منطقه را در بر گرفته است. با همه اینها، هنر مسقط این است که روح ایرانی را در جهت صلح، ثبات، دوستی و سازندگی به‌کار می‌برد، همان‌طور که این مهم در استعاره مسجد سلطان قابوس متجلی شد.
