سهیلا یادگاری
خبرنگار

 
«انفعال و اهمال در سازمان بنادر» یکی از محورهایی است که محمد منان‌رئیسی، نماینده قم در مجلس برای استیضاح فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی مطرح کرده است. از نظر استیضاح‌کنندگان، حادثه اخیر در بندر شهید رجایی به علت قصور سازمان بنادر و دریانوردی است؛ اما شواهد موجود نشان می‌دهد که برای ترخیص کالاها و عملیات بارگیری از بنادر، 22 سازمان اجرایی و ارگان‌های مختلف به طور مشترک فعال هستند و هر یک به اندازه اهمیت خود، سهمی در فرآیند صدور مجوزها دارند و اصلاً همین اتفاق هم فرآیند ترخیص کالاها را طولانی‌تر می‌کند. در این میان، سازمان بنادر و دریانوردی که نهاد حاکمیتی زیرمجموعه وزارت راه و شهرسازی است در این بخش نقش اپراتوری و نظارتی بر ترمینال‌ها و محوطه‌های بندری دارد.
گمرک، مؤسسه استاندارد و آزمایشگاه‌های خصوصی استاندارد، وزارت جهاد کشاورزی (پشتیبانی امور دام، سازمان حفظ نباتات و دامپزشکی)، پلیس امنیت اقتصادی، وزارت بهداشت، صنایع و شرکت‌های تولیدی، شرکت‌های کشتیرانی خصوصی و دولتی، پایانه‌داران، ترخیص‌کاران، صاحبان کالا و تجار و... بخشی از دستگاه‌های فعال در بنادر در امور مربوط به صادرات، واردات، ترانزیت و ترخیص کالا هستند.  حدود بیش از 15 سال قبل کل امور تجارت در بنادر در دست سازمان بنادر و دریانوردی (سازمان بنادر و کشتیرانی سابق) بود، اما از آن زمان با استناد به اصل 44، بسیاری از این امور مانند ترمینال‌ها، انبارداری و... به بخش خصوصی واگذار شده است.
صاحب کالا قبل از ورود کشتی به بندر، بار کشتی، تعداد کانتینرها و نوع بار را اعلام می‌کند. صاحبان کالا همچنین تمام مستندات و بارنامه‌ها را برای ترخیص کالا به گمرک ارائه می‌دهند. در این روند کالاهای معمولی معمولاً با سرعت بیشتری برگ سبز ترخیص را از گمرک دریافت می‌کنند اما کالاهای غیرمعمولی مانند کالاهای خطرناک و خوراکی که تأییدات بهداشتی و قرنطینه لازم دارند و کالاهایی که تأییدیه استاندارد برای ترخیص نیاز دارند، زمان بیشتری را در بندر دپو می‌شوند. در این بین اگر مشکلی پیش بیاید به دلیل بوروکراسی پیچیده‌ای که در روند ترخیص کالا وجود دارد این روند نیز بیشتر طول می‌کشد.
مسأله دیگر در ترخیص کالا بازشدن اعتبار اسنادی و تخصیص ارز است که خود این پروسه نیز هفت‌خوان عجیبی است که اصلی‌ترین بازیگر آن، بانک مرکزی است و حتی برخی از فعالان بخش بازرگانی می‌گویند که مشکلات مربوط به تأمین و تخصیص ارز یکی از دلایل تأخیر در ترخیص کالاست. در ترخیص کالا، تا مسأله ارز حل نشود گمرک برگ سبز ترخیص را صادر نمی‌کند. مسأله دیگر، سند‌سازی برخی صاحبان بار و ارائه اسناد غیرواقعی از نوع کالاست. کالاهای خطرناک سه برابر کالاهای معمولی هزینه و ارزش دریافت برگ ترخیص دارند به همین دلیل برخی صاحبان کالا برای پرداخت کمتر هزینه، نوع بار را غیرخطرناک اعلام می‌کنند. در تمام دنیا، کل بار کانتینرها بررسی نمی‌شود، در بندر رجایی نیز سالانه حدود 3 میلیون TEU کانتینر جابه‌جا می‌شود. در هیچ کشوری تمام این کانتینرها بازرسی نمی‌شود، قوانین بازرسی در بنادر کشور از قوانین بین‌المللی تأسی می‌گیرد، اگر گمرک به محتوای هر کانتینری مشکوک شد بر اساس این قوانین می‌تواند محتویات آن را بازرسی کند. همچنین دستگاه‌های ایکس ری در گمرکات نصب است اما کل کانتینرها از ایکس‌ری رد نمی‌شود و کانتینرها به‌صورت تصادفی برای عبور از ایکس‌ری انتخاب می‌شوند.
بر اساس قوانین، صاحبان کالا مجاز هستند 3 ماه کالا را در انبارهای بنادر نگه دارند، از طرفی به‌خاطر هزینه بسیار پایین انبارداری در بنادر، صاحبان کالا ترجیح می‌دهند برای حل مشکل ترخیص، کالا در انبارهای بنادر بماند، اگر ترخیص کالا مشکلی داشته باشد ماندگاری کالا در انبار از 3ماه تا 6 ماه تمدید می‌شود و بعد از این مدت کالا اگر ترخیص نشود به عنوان کالای متروکه اعلام خواهد شد. با توجه به روندهای ترخیص کالا در بنادر، برخی کارشناسان تجارت و دریانوردی معتقدند که نمی‌توان حادثه بندر شهیدرجایی را فقط متوجه سازمان بنادر دانست، در این حادثه محوطه‌ای که آتش‌سوزی از آنجا شروع شده در دست یکی از شرکت‌های خصوصی بوده است. بنابراین نمی‌توان سازمان بنادر را تنها مقصر حادثه اعلام کرد.
 ظرفیت بنادر تجاری کشور معادل ۳۰۰ میلیون تن است، متناسب با رشد عملکرد و تجارت، زیرساخت‌ها و ظرفیت‌ها در بنادر کشور باید توسعه پیدا کند تا ریسک تجارت کاهش یابد. کارشناسان معتقدند توسعه ظرفیت‌ها تنها مربوط به توسعه زیرساخت‌ها در خشکی نیست و در دریا نیز فرآیندهای کشتیرانی و تجاری باید توسعه یابد. عادل دریس، مدیرکل امور بندری سازمان بنادر و دریانوردی در خصوص حادثه انفجار اخیر در بندر شهیدرجایی می‌گوید: «در بندر شهید رجایی بیش از دوهزار هکتار محوطه عملیاتی وجود دارد و این حادثه ناگوار در ۱۵هکتار از این بندر رخ داد. شاید تنها یک درصد از کل عملکرد بنادر در این منطقه حادثه‌دیده انجام می‌شود و این بخش هم در اختیار بخش خصوصی است.» مدیرکل امور بندری سازمان بنادر و دریانوردی گفت: «بخشی از عملیات بنادر مربوط به تجهیزات استراتژیک است و خوشبختانه این تجهیزات در بندر شهیدرجایی آسیبی ندیده‌اند.» دریس افزود: «یکی از موضوعات مهم در زنجیره تأمین کالا توسعه متوازن است که بنادر با تمامی بخش‌ها و ارگان‌های مختلف از جمله گمرک، راهداری و راه‌آهن در ارتباط هستند و باید به شکل هماهنگ اقدام به همکاری کنند تا شاهد رشد فعالیت‌ها در بخش‌های اشاره شده باشیم.»

سامانه جامع بندری در حال تهیه است
وی با اشاره به اینکه سامانه جامع بندری در حال تهیه و بخش خشکی آن تهیه شده است، اعلام کرد: «پیش از این بخش زیادی از اقدامات مربوط به صاحبان کالا و رهگیری کالا به صورت دستی و فیزیکی انجام می‌شد اما در حال حاضر این فرآیندها به صورت الکترونیکی شده است.»