وقتی قنات‌ها پر می‌شوند و بادگیرها ساخته نمی‌شوند
پشت کردن به سنت ایرانی مدیریت آب
رئیس کمیسیون ویژه آب شورای شهر اصفهان: نصف جهان دنبال صنایع آب‌بر نبود مدیر عامل آب منطقه‌ای یزد: قطره‌ای از آب ا نتقال کوهرنگ وارد بخش صنعت و کشاورزی یزد نمی‌شود
محمد رضا عزیزی
دبیر گروه ایران زمین
یک نگرانی و دلهره مشترک بر تاریخ هزاران ساله اصفهان و یزد سایه انداخته است تا نمود تمدنی آن در بادگیرها، قنات‌ها، یخچال‌های مصنوعی، آب انبارها و... تجلی یابد و آن کمبود آب است. تاریخ پر آورد اصفهان و یزد که در حاشیه کویر مرکزی ایران برخاسته و بالیده‌اند، ثابت کرده است که در سایه خرد و هوش ایرانی می‌توان تهدید کم آبی را چنان مدیریت و تبدیل به فرصت کرد که اصفهان نصف جهان شود و در یزد روستاهایی دوام و بقا داشته باشند که با وجود 30 سال بی‌بارانی، باغ‌های انار آن سبز و خرم باشد و یزد به شهر بادگیرها تبدیل شود تا در گرمای جانفرسای تابستانه حاشیه کویر؛ نسیمی 20 تا 30 درجه خنک‌تر از دمای محیط زیر بادگیرها بوزد. بحران‌های آبی اخیر که به خشکی تالاب گاوخونی، سرعت گرفتن فرو نشست در اصفهان و یزد، گاه و بیگاه شدن جاری بودن آب در زاینده رود، از بین رفتن کشاورزی پرقدمت در شرق اصفهان و اختلاف و کدورت بین دو استان یزد و اصفهان بر سر خط انتقال آب کوهرنگ به یزد انجامیده، نشان می‌هد که مدیریت پر پیشینه مبتنی بر اقلیم و واقعیات جغرافیایی و زیست‌محیطی در یزد و اصفهان دچار گسست تاریخی شده بطوری که قنات‌های تاریخی در یزد که بیشترین بار تأمین آب در این استان حاشیه کویر را بر دوش می‌کشیدند یک به یک از بین رفته و پر شده‌اند و از سوی دیگر در اصفهان مهاجرت‌های منفی به‌خاطر کمبود آب و فرو نشست افزایش یافته است. دو گزارشی که از نظرتان می‌گذرد به حواشی پنجاه و سومین حادثه تخریب خط انتقال آب از کوهرنگ به زاینده‌رود به روایت مسئولان و مدیران اصفهانی و یزدی پرداخته است اما نکته ناگفته در همین روایت‌ها، گسست تاریخی در مدیریت یزدی و اصفهانی برای تبدیل تهدید بی‌آبی و کم‌آبی به فرصتی برای ساختن و آراییدن تمدن حاشیه کویر مرکزی ایران است.
بیتا میرعظیمی
خبرنگار
رئیس کمیسیون ویژه آب شورای شهر اصفهان: نصف جهان دنبال صنایع آب‌بر نبود
زاینده‌رود که روزگاری نماد زندگی و تمدن در قلب ایران‌زمین بود، چند سالی است با خشکیدگی، بحران‌های آبی و سوءمدیریت‌های پی‌درپی دست و پنجه نرم می‌کند؛ رودخانه‌ای تاریخی که نقش مهمی در تأمین آب شرب، کشاورزی و صنعت مناطق مرکزی ایران، بویژه استان اصفهان برعهده داشته و با تشدید بارگذاری‌های غیرمجاز در حوضه آبریز، به یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی و اجتماعی کشور تبدیل شده است. با این حال به باور بسیاری از کارشناسان، حفظ زاینده‌رود به‌عنوان یک میراث ملی، وظیفه‌ای همگانی است که نیازمند اقدام فوری، اتخاذ رویکردی جامع و چندوجهی با تصمیم‌گیری‌های دقیق و علمی است. طبق قانون، اولویت تخصیص آب باید به شرب، محیطزیست، حقابه‌داران و در نهایت کشاورزان تخصیص یابد؛ اولویتی که در حوضه آبریز زاینده‌رود نادیده گرفته شده و نیازمند بازنگری در تخصیص‌های قدیمی است. با اصلاح نظام حکمرانی آب، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، توسعه کشاورزی پایدار و همکاری استان‌های «چهارمحال و بختیاری، اصفهان و یزد»، ذی‌نفعان مختلف و... ، شاید در آینده‌ای نه‌چندان دور لب‌های تشنه زاینده‌رود سیراب شده و چشم نصف جهان روشن شود.
«مجید نادرالاصلی» رئیس کمیسیون ویژه آب و مناطق کم‌برخوردار شورای اسلامی شهر اصفهان به «ایران» میگوید: «اصفهان با گستره فراوان جغرافیایی و جمعیت بالای 5 میلیون نفر در یک 8 راهه استراتژیک جغرافیایی کشور قرار دارد. استانی که در آن صنایع بزرگ فولاد و آهن کشور استقرار یافته و به دلیل مصرف بالای آب، بر تشدید بحران کم‌آبی در استان دامن زده‌اند، در حالی که اصفهان لزوماً به دنبال این نبوده که کارخانه‌ها و صنایع آب‌بر، در این شهر احداث تا ناچار شوند بخشی از نیازهای آبی خود را از رودخانه زاینده‌رود تأمین کنند. با این حال شاهدیم که بهره و منافع صنایع و کارخانه‌های اصفهان به جیب مجموعه شرکت‌های سهامدار که عمدتاً خارج از استان هستند رفته و الزاماً برای خود اصفهان رهاوردی جز هوای آلوده، تردد روزانه حدود صدها اتوبوس و خودروهای فراوان برای انتقال کارکنان این صنایع با حدود بیش از ۲۰ هزار نیروی انسانی را ندارد.»
سهم صنایع از زاینده‌رود
رئیس کمیسیون ویژه آب و مناطق کم‌برخوردار شورای اسلامی شهر اصفهان به تأمین آب مورد نیاز صنایع آب‌بر به کارخانه‌های فولاد، ذوب‌آهن، مجموعه‌های پالایشگاهی اصفهان و... از مسیرهای متفاوت اشاره کرده و میگوید:«صنایع مذکور سالانه بیش از ۴۰ میلیون مترمکعب آب مورد نیاز خود را به صورت مستقیم از بستر رودخانه زاینده‌رود و حدود 100 میلیون مترمکعب را نیز از سفره‌های زیرزمینی برداشت کرده و بخش دیگری از نیازهای آبی خود را از طریق بازچرخانی آب از طریق پساب و... تأمین می‌کنند.»
انتقال 70 میلیون مترمکعب آب
نادرالاصلی میگوید:«بیش از 25 سال پیش و مطابق تصمیم دولت وقت مقرر شد حدود ۹۰ میلیون مترمکعب از زاینده‌رود به یزد برای مصرف آب شرب منتقل شود و در ازای این بارگذاری، تونل و سد سوم کوهرنگ را احداث کنند. تونل کوهرنگ در دهه ۹۰ تکمیل و احداث شد اما سد آن که مأموریت تأمین آب مورد نیاز و جبران مصارف جدید را دارد تا به امروز که در مراحل ابتدایی است، قابلیت بهره‌برداری ندارد و شاید تا یکی، دو سال آینده هم طول بکشد، زیرا موضوع تأمین منابع مالی آن نیز با ابهام مواجه بوده و در سازمان برنامه و بودجه کشور ردیف اعتباری ندارد. در حال حاضر بیش از ۷۰ میلیون مترمکعب از آب زاینده‌رود برای جمعیت حدوداً کمتر از ۶۰۰ هزار نفری یزد صرفاً برای استفاده شرب مردم منتقل می‌شود؛ البته طی این سال‌ها نیز شاهد احداث و ایجاد و توسعه حدود 16 صنعت فولادی آب‌بر در استان یزد و بیش از این مقدار، صنایع سرامیک و کاشی و موارد مشابه هستیم.»
برداشت بی‌رویه آب در بالادست
رئیس کمیسیون ویژه آب و مناطق کم‌برخوردار شورای اسلامی شهر اصفهان ادامه می‌دهد:«بیش از ۲۰ سال است که زاینده‌رود با چالش کم‌آبی در اثر بارگذاری‌های فراوان و خارج از ضوابط دست و پنجه نرم می‌کند. عده‌ای باغدار در بالادست زاینده‌رود، آب را به گونه‌ای بی‌رویه با پمپاژ‌های قوی برداشت کرده و اجازه رسیدن آب به پایین‌دست را نمی‌دهند. حالا کشاورزان پایین‌دست (زکات بده‌هایی که زکات‌بگیر شده‌اند)در پایین‌دست رودخانه سر در گریبان فقر و نداری و مشکلات اقتصادی و تأمین هزینه‌های فراوان جاری و روزمره خانواده خود شده‌اند.»
مجموعه‌های گردشگری و تفریحی
نادرالاصلی خاطرنشان می‌کند:«در حوضه زاینده‌رود یک مجموعه تفریحی همانند شهرهای دیگر احداث شده تا فرصت‌های گردشگری و تفریحی را با بهره‌برداری از فضای زیبای آن برای آحاد علاقه‌مندان و گردشگران دوچندان کند؛ مجموعه‌ای که به امروز و دیروز تعلق نداشته و حدود 40 سال پیش احداث شده است.» وی تأمین آب استخرهای موجود در منطقه گردشگری را از آب زاینده‌رود تکذیب کرده و میگوید:«در حقیقت امکان احداث استخرهای متعدد در منطقه گردشگری به دلیل کوهستانی بودن این منطقه وجود ندارد.»
توزیع عادلانه منابع آب
رئیس کمیسیون ویژه آب و مناطق کم‌برخوردار شورای اسلامی شهر اصفهان چندین راهکار برای مدیریت منابع آب در حوضه آبریز زاینده‌رود پیشنهاد داده و تأکید می‌کند:«برای مدیریت منابع آب باید برداشت‌ها در بالادست، میان‌دست و پایین‌دست رودخانه رعایت شود. با این حال مهم‌ترین موضوع شفافیت است. شفافیت در ذخایر موجود و اینکه آب را چه کسانی و به چه میزانی باید برداشت کنند. باید افرادی که از قدیم حقابه‌ای داشتند در اولویت قرار گیرند، نه آنهایی که تازه چند سال است باغات جدید ساخته و محصولات پرآب‌بر کشت می‌کنند.» نادرالاصلی با اشاره به ضرورت برقراری عدالت در توزیع منابع و مصارف آب خاطرنشان می‌کند:«چرا باید هر ۳ یا ۶ ماه یک‌بار آب زاینده‌رود را به شرق اصفهان باز کرده و مقدمات خشکیدگی و نابودی محصولات کشاورزان را فراهم کنند؟! »
عزم ملی برای نجات زاینده‌رود
این مسئول اصفهانی می‌افزاید:«واقعیت این است که در حوزه استحفاظی و تقسیماتی اصفهان، آب کافی قابل دسترس وجود داشته و در هیچ سیستم محیط‌زیستی تأثیر منفی ندارد و از هیچ شهر و بخش و مردمی، حقوقی ضایع نمی‌شود و اگر تخصیص تنها ۲۵ درصد از موجودی آب دنا، که در حوزه استان است سریع‌تر عملیاتی شود، اصفهان می‌تواند کسری آب شرب و محیطزیست و تالاب جهانی و ماندگار گاوخونی را برای چندین سال تأمین کند. این پروژه در حال حاضر در حال انجام بوده ولی متأسفانه تاکنون هیچگونه اعتبار ملی به آن تخصیص داده نشده است. حتی در برنامه بودجه‌های سالانه و برنامه هفتم توسعه کشور نیز در خصوص تأمین منابع آبی شهر اصفهان هیچ اشاره‌ای نشده است و گویا اصفهانی وجود ندارد که مشکل کسری آب برای آن وجود داشته باشد، در حالی که اصفهان در کویر خشک قرار داشته و حل مشکل بی‌آبی آن تنها با عزم ملی میسر است.»
بــــرش
انسداد ۱۰۶۳۲ حلقه چاه غیرمجاز
مرگ زودهنگام سفره‌های آب زیرزمینی با برداشت بی‌رویه از چاه‌های غیرمجاز در اصفهان ضرورت کنترل هوشمند منابع برداشت آب در نصف جهان را دوچندان کرده است. طبق گفته «مینا بگی» رئیس گروه حفاظت و بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان به روزنامه ایران، از سال 1386 تا پایان سال گذشته، ۱۰۶۳۲ حلقه چاه غیرمجاز با حجم صرفه‌جویی در استان اصفهان پر و مسلوب‌المنفعه شده و حجم صرفه‌جویی آب از سال 1384 تاکنون به ۲۲۸ میلیون مترمکعب رسیده است.
کشت برنج به یک‌ششم رسید
«پیمان فیروزنیا» مدیر امور زراعت جهاد کشاورزی اصفهان با اشاره به اینکه خشکیدگی زاینده‌رود هیچ ارتباطی به کشت برنج در استان ندارد به «ایران» میگوید:«در سال‌های گذشته با اقدامات ترویجی مؤثر، سطح زیرکشت برنج از حدود 20 هزار هکتار به 3 الی 4 هزار هکتار رسیده و این محصول با چاه آب آبیاری شده است، زیرا آب زاینده‌رود تنها چند بار در سال به صورت فصلی و مقطعی بازگشایی شده و نمی‌تواند برای کشت برنج مورد استفاده قرار گیرد.»
شیما جهان‌بخش
خبرنگار
مدیر عامل آب منطقه‌ای یزد: قطره‌ای از آب ا نتقال کوهرنگ وارد بخش صنعت و کشاورزی یزد نمی‌شود
پنجاه و سومین حادثه تخریب خطوط انتقال آب یزد در اولین روزهای بهار امسال، هرچند تلخ بود اما بار دیگرثابت کرد در شرایطی که سریال خشکسالی‌‌ها ادامه دار شده و بسیاری از مناطق کشور در معرض تنش آبی قرار گرفته‌اند، تنها راه برای گذر از این بحران «مدیریت بهینه منابع آب» و همکاری مردم با مسئولان در تمام استان‌هاست.
با وجود اعتراض‌های برخی کشاورزان اصفهانی درباره نحوه مصرف آب انتقالی به استان هم‌جوار و احتمال استفاده از این آب در صنعت و کشاورزی «علی اکبر پورجمشیدیان»، معاون امنیتی و انتظامی وزارت کشور که چندی پیش به منظور بررسی تعرض به خط انتقال آب شرب یزد به این استان سفر کرده بود، با تأکید بر اینکه موضوع آب انتقالی به یزد به طور کامل مورد بررسی قرار گرفته است، اظهار کرد: «آب انتقالی به این استان تنها برای شرب استفاده می‌شود و صنایع سهمی از آن ندارند.»
«محمد رضا بابایی» استاندار یزد هم در این زمینه تأکید کرد یک قطره از آب زاینده‌رود به صنایع یزد داده نمی‌شود. او به «ایران»گفت:« موضوع آب انتقالی به یزد از منابع کوهرنگ صرفاً به شرب اختصاص دارد. از 98 میلیون متر مکعب آب اختصاص یافته به یزد از خط انتقال آب؛ حدود 60 میلیون متر مکعب آن به یزد اختصاص یافته است. براساس آمار‌ها این میزان کمتر از 5 درصد کل آب حوزه کوهرنگ (یک میلیارد مترمکعب) را شامل می‌شود. البته این یک تصمیم ملی است و کسی حق ندارد در تصمیمات ملی خدشه و اختلال وارد کند.»
مصرف آب انتقالی به یزد کاملاً شفاف است
با وجود این صحبت‌ها همچنان برخی ادعا دارند مصرف آب انتقالی به یزد با ابهاماتی مواجه است. درهمین زمینه «جواد محجوبی» مدیرعامل آب منطقه‌ای یزد موارد مصرف آب انتقالی به یزد را کاملاً شفاف اعلام کرد و به «ایران» گفت: «تنها ۷ درصد آب حوضه آبریز زاینده‌رود به یزد منتقل می‌شود که آن هم تنها برای شرب مردم است. می‌دانیم تمام استان‌ها باکاهش بارش‌ها و به تبع آن کم آبی مواجه هستند اما نباید تبعات کم آبی در اصفهان را ناشی از این 7 درصد آب انتقالی به یزد بدانیم.»
وی با تأکید براینکه باید با شفاف‌سازی و تبیین نحوه و محل مصرف آب حوزه زاینده‌رود از ارائه اطلاعات نادرست جلوگیری شود، افزود: «ما در استان یزد از هر نهاد، سازمان و فردی که تمایل داشته باشد دعوت می‌کنیم تا برای بررسی دقیق منابع و مسیرهای انتقال آب، به هر نقطه‌ای که مدنظرشان است مراجعه کرده و پس از انجام تحقیقات میدانی، اظهارنظر کنند.»
محجوبی با بیان اینکه حتی یک قطره از آب انتقالی از کوهرنگ در صنعت و کشاورزی مصرف نمی‌شود، گفت: «در تمام این سال‌ها یک قطره آب انتقالی در کشاورزی صرف نشده است. عده‌ای که دراین خصوص مدعی هستند یک گلخانه را نشان بدهند ما آن را تخریب کنیم.»
این مقام مسئول با بیان اینکه مصوبه انتقال آب به یزد از کوهرنگ مربوط به سال ۱۳۶۸ و دولت سازندگی(آیت‌الله هاشمی رفسنجانی) بوده است، گفت: «برخی اعلام کرده‌اند که قرارداد انتقال آب به یزد در سال 1400 پایان یافته اما مشخص است این ادعا یا به دلیل بی‌اطلاعی یا به منظور تحریک مردم مطرح شده است. چراکه هر پروژه‌ای افقی دارد و پروژه انتقال آب به یزد در زمان تصویب براساس تأمین نیاز ۳۰ ساله دیده شده است. در اصل در این مصوبه افق طرح برای اجرا سال 1400 تعیین شده و درحال حاضر بررسی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد که این طرح حداکثر تا افق 1440 کارایی لازم برای انتقال آب به یزد را خواهد داشت.»
نیاز صنعت از محل آب‌های نامتعارف تأمین می‌شود
مدیرعامل آب منطقه‌ای یزد تصریح کرد: «براساس مصوبه خط انتقال آب به یزد، میزان تخصیص استان 98 میلیون مترمکعب برای استفاده شرب و بهداشت و صنعت بوده که شامل 78 میلیون مترمکعب جهت آب شرب و 20 میلیون مترمکعب آب جهت صنعت بوده است. البته تاکنون به طور متوسط حداکثر زیر 70 میلیون مترمکعب آب به استان یزد تخصیص داده شده است. نکته مهم این است که طبق قانون طی سال 6 میلیون مترمکعب از این آب به صنعت یزد اختصاص دارد اما به دلیل کمبود آب کیفی برای شرب، از سال‌ها پیش این تخصیص که قانونی نیز بود، قطع و از محل آب‌های نامتعارف اعم از انتقال آب دریا و پساب و چاه‌های بی‌کیفیت جایگزین شد. دراین زمینه با ایجاد خطوط انتقال از چاه‌های تجمیعی به صنایع استان که پراکندگی وسیعی دارند، آب تخصیص می‌یابد و این خطوط انتقال به هیچ وجه، ارتباطی با آب انتقالی از کوهرنگ ندارد.»
وی بابیان اینکه تعدادی صنایع برای تأمین آب، خود اقدام به خرید چاه کشاورزی کرده و براساس قانون آنها را تبدیل به مصارف صنعت کرده‌اند، یادآور شد:« اکثر کارخانه‌های استان آب خود را این‌گونه تأمین می‌کنند و با مدیریتی که در استان انجام گرفته، تأمین آب صنعت در استان از طریق منابع غیرقابل شرب، پساب و انتقال آب از خلیج فارس به خوبی انجام شده است.»
وابستگی 9 شهرستان یزد
به آب انتقالی
این مقام مسئول با بیان اینکه ۹ شهرستان از ۱۲ شهرستان یزد به آب انتقالی وابسته هستند، اظهار کرد:
«استان یزد تنها یک‌چهارم نیاز آبی خود را می‌تواند تأمین کند. تنها در نقاط محدودی از استان جمعاً کمتر از ۳۰ میلیون مترمکعب آب قابل شرب برای استحصال وجود دارد درحالی‌که از منابع محلی، ۵۰ میلیون مترمکعب آب برداشت و با اختلاط آن با آب انتقالی، آن را قابل شرب می‌کنیم.»
این مسئول آب مورد نیاز کشاورزان شرق اصفهان برای برداشت محصول را حداقل ۶۰ میلیون مترمکعب در یک نوبت آبیاری ذکر کرد و گفت: «کشاورزی منطقه که عمدتاً گندم و جو است، نیاز به حدود5 نوبت آبیاری دارد. در اصل آب مورد نیاز تنها یک نوبت آبیاری کشاورزی این منطقه معادل آب شرب یک سال مردم یزد است.» وی با بیان اینکه در این خصوص بارها با حضور مسئولان مختلف و مرتبط در استان موضوع بررسی، شفاف‌سازی و اطلاع‌رسانی شده است، ادامه داد: «این آمادگی در استان یزد وجود دارد که نمایندگان کشاورزان شرق اصفهان، مسئولان و نمایندگان استان اصفهان با حضور سازمان بازرسی کل کشور این موضوع را بررسی کنند تا یک‌بار برای همیشه این سوء‌تفاهم‌ها برطرف شود.»
مدیرعامل شرکت منطقه‌ای استان با اشاره به اینکه بارش یزد یک سوم میانگین کشوراست، گفت: «اگر منابع آب داخلی استان مستقیم وارد شبکه آب شرب شود فقط یک چهارم نیاز یزد را تأمین می‌کند که از آب‌های زیرزمینی مناطق چرخاب، یزدگرد، بخش‌های کوچکی از میبد، منطقه محدودی از محمدآباد، منطقه‌ای از قطرم بافق، منطقه کوچکی در اشکذر و منطقه‌ای در بهاباد به میزان ۳۰ میلیون مترمکعب برداشت می‌شود.»
محجوبی در پایان خاطرنشان کرد:« این۳۰ میلیون مترمکعب از منابع محلی استان با ۵۶ میلیون مترمکعب آب انتقالی به یزد از کوهرنگ را مخلوط می‌کنیم تا برای مردم استان قابل شرب باشد. با این وضعیت آب در استان، چه منطقی حکم می‌کند که آب انتقالی به یزد برای کشاورزی یا صنعت مصرف شود؟»
پرورش ماهی در یزد با آب‌های شور غیرقابل شرب
«عباس حاجی‌حسینی»، رئیس سازمان جهادکشاورزی یزد نیز در پاسخ به برخی ادعاها مبنی بر استفاده از آب شرب انتقالی استان در بخش کشاورزی اظهار کرد:« بالغ بریکهزار و۵۰۰ تن ماهی در استان یزد تولید می‌شود اما از آب شرب انتقالی به یزد در راستای آبزی پروری یا کشاورزی هیچگونه استفاده‌ای صورت نمی‌گیرد و هرادعایی دراین خصوص کذب است.»
وی ادامه داد:« تولیدات آبزیان در استخرهای ۲ منظوره کشاورزی با آب چاه و در۲ مجتمع پرورش ماهی در تفت و بافق انجام شده که در آن فقط ماهی تیلاپیا تولید می‌شود.»
حاجی‌حسینی خاطرنشان کرد:« نکته حائزاهمیت این است که تولید ماهی تیلاپیا در استان در آب‌های شور، نامتعارف وغیرقابل شرب و کشاورزی شهرستان بافق صورت گرفته و در یزد هیچگونه پرورش و تولید ماهی اوزون برون یا ماهی‌های آب شیرین انجام نمی‌شود.»
به گفته این مقام مسئول پرورش و تولید ماهیان خاویاری نیز تنها در مزرعه آزمایشی و تحقیقاتی در بافق به دلیل برابری میزان شوری آب بعضی از چاه‌های این شهرستان با دریای خزرانجام می‌شود و تمام منابع آن شفاف است.
