بخش خدمات با سهم ۵۰ درصدی از تولید ناخالص داخلی و اشتغال ۵۲.۷ درصدی، امروز به ستون اصلی اقتصاد ایران تبدیل شده است. اما این تحول، آیا نشانه‌ای از پیشرفت است یا پنهان‌کردن ضعف‌های ساختاری بخش‌های مولد؟ گزارش پیش‌رو با نگاهی به داده‌ها و تحلیل‌های کارشناسان، داستان این تغییر بزرگ را روایت می‌کند. در قلب تهران، در خیابان‌های شلوغ و پرجنب‌وجوش، ردپای تغییرات بزرگ اقتصادی ایران به وضوح دیده می‌شود. فروشگاه‌های زنجیره‌ای، رستوران‌های مدرن، شرکت‌های فناوری و استارتاپ‌های نوپا، همگی نشان‌دهنده رشد چشمگیر بخش خدمات هستند. این بخش، امروز با سهم ۵۰ درصدی از تولید ناخالص داخلی (GDP) و اشتغال ۵۲.۷ درصدی، به ستون اصلی اقتصاد ایران تبدیل شده است.

از کارخانه‌ها تا فروشگاه‌ها: تغییر مسیر اقتصاد
دهه‌ها پیش، اقتصاد ایران بر پایه صنعت و کشاورزی استوار بود. کارخانه‌های بزرگ در شهرهایی مانند اصفهان، تبریز و اراک، موتور محرکه رشد اقتصادی بودند. اما امروز، این کارخانه‌ها بسیاری از توان خود را از دست داده‌اند. آمارها نشان می‌دهند که سهم صنعت از تولید ناخالص داخلی به ۳۰ درصد کاهش یافته است. در مقابل، بخش خدمات با رشد ۳.۷ درصدی در ۹ ماهه اول سال 1403، به عنوان موتور جدید اقتصاد ایران ظاهر شده است. این تغییر، تنها در اعداد و ارقام خلاصه نمی‌شود. در خیابان‌های تهران، دیگر کمتر صدای ماشین‌آلات صنعتی به گوش می‌رسد. به جای آن، تبلیغات دیجیتالی، فروشگاه‌های آنلاین و شرکت‌های خدمات مالی، فضای شهری را پر کرده‌اند. حتی در شهرهای کوچک‌، مراکز خرید و رستوران‌های زنجیره‌ای، جایگزین کارگاه‌های کوچک صنعتی شده‌اند.

شهرنشینی و تغییر سبک زندگی: موتور محرکه خدمات
یکی از دلایل اصلی این تغییر، افزایش شهرنشینی است. بر اساس آخرین داده‌های مرکز آمار ایران، بیش از ۷۵ درصد جمعیت کشور در شهرها زندگی می‌کنند. این تغییر جغرافیایی، تقاضا برای خدمات را به‌شدت افزایش داده است. حمل‌ونقل عمومی، خدمات آموزشی، بانکداری و تجارت الکترونیکی، همگی به بخش‌های پررونق اقتصاد تبدیل شده‌اند. سبک زندگی شهری نیز تغییر کرده است. سر برآوردن رستوران‌های مدرن، مجتمع‌های تجاری و پلتفرم‌های آنلاین، بخش خدمات را بیش از پیش گسترش داده است. حتی در مناطق روستایی، دسترسی به اینترنت و تلفن‌های هوشمند، باعث شده است که خدمات دیجیتال به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی روزمره تبدیل شود.

ضعف بخش‌های مولد: صنعت و کشاورزی در حاشیه
اما رشد بخش خدمات، تنها نتیجه تغییرات اجتماعی نیست. ضعف ساختاری بخش‌های مولد، یعنی صنعت و کشاورزی، نیز نقش مهمی در این تحول ایفا کرده است. بخش کشاورزی که زمانی ۲۰ درصد از تولید ناخالص داخلی را تشکیل می‌داد، امروز به ۱۰ درصد کاهش یافته است. مشکلاتی مانند کمبود آب، سرمایه‌گذاری ناکافی و نبود فناوری‌های مدرن، این بخش را به حاشیه رانده است. صنعت نیز از دهه ۱۳۹۰ به بعد، بویژه پس از اعمال تحریم‌های سنگین، با افت مواجه شده است. گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که نرخ بهره‌وری نیروی کار در صنعت از سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۱ کاهش چشمگیری داشته است. این ضعف‌ها باعث شده است که بسیاری از سرمایه‌گذاران، به جای صنعت، به سمت بخش خدمات حرکت کنند.
 
خدمات: فرصت یا تهدید؟
اگرچه رشد بخش خدمات، امیدهایی برای اقتصاد ایران ایجاد کرده است، اما این رشد بدون چالش نیست. بسیاری از خدمات ارائه‌شده، کیفیت و بهره‌وری کافی ندارند. خدمات دولتی، بویژه در حوزه‌هایی مانند حمل‌ونقل عمومی و ثبت اسناد، همچنان ناکارآمد و پرهزینه هستند. علاوه بر این، بخش قابل توجهی از خدمات در ایران، مربوط به واسطه‌گری و دلالی است. این فعالیت‌ها، اگرچه ممکن است سودآور باشند، اما کمترین نقش را در ایجاد ارزش افزوده واقعی برای اقتصاد دارند. برای مثال، رشد شرکت‌های تأمین کالا با هدف واسطه‌گری، تأثیر محدودی در توسعه اقتصادی پایدار داشته است.

نظر کارشناسان: هشدارها و راهکارها
کارشناسان اقتصادی هشدار می‌دهند که تداوم این روند بدون اصلاح ساختارهای زیرین، می‌تواند آسیب‌های جدی برای اقتصاد ایران به همراه داشته باشد. برآورد کارشناسان اقتصادی آن است که رشد ۵۰ درصدی خدمات، نشانه‌ای از ضعف صنعت و کشاورزی است. به گفته آنها، ایران به سرعت در حال تبدیل شدن به اقتصادی مصرف‌محور است. از طرفی نگرانی عمده کارشناسان اقتصادی این است که مشاغل خدماتی عموماً دوام و امنیت پایینی دارند. «تبدیل نرخ بالای بیکاری در بخش صنعت به اشتغال ناپایدار خدماتی، نشانه‌ای است که نیازمند سیاست‌گذاری هوشمندانه است.»این گفته کارشناسان اقتصادی است و فرق مشاغل خدماتی در ایران با دیگر کشور‌ها از جمله کشورهای توسعه یافته در این است.

راه‌های پیش‌رو: تعادل بخشی و توسعه پایدار
برای استفاده بهینه از فرصت‌های بخش خدمات و کاهش اثرات منفی آن، اقتصاددانان راهکارهایی را پیشنهاد می‌دهند. ارتقای کیفیت و بهره‌وری در خدمات، ترکیب صنعت و خدمات، آموزش مهارت‌های جدید و توسعه خدمات صادراتی، از جمله این راهکارها هستند. ایران می‌تواند با تقویت زیرساخت‌های خدماتی، ارائه تسهیلات مالی و حمایتی و آموزش نیروی کار، نقش مهمی در افزایش سهم بخش خدمات از تولید ناخالص داخلی داشته باشد. اما این تلاش‌ها باید همراه با تقویت بخش‌های مولد، یعنی صنعت و کشاورزی باشد تا اقتصاد ایران به مسیری پایدارتر هدایت شود.

خدمات، ستون جدید یا نشانه‌ای از بحران؟
بخش خدمات، امروز به ستون اصلی اقتصاد ایران تبدیل شده است. این تحول، اگرچه امیدهایی برای رشد اقتصادی ایجاد کرده است، اما بدون اصلاح ساختارها، می‌تواند آسیب‌های جدی به همراه داشته باشد. اقتصاد ایران نیازمند تعادل میان بخش خدمات و بخش‌های مولد است تا بتواند به مسیری پایدار و فراگیر دست یابد. در خیابان‌های شلوغ تهران، صدای تغییر به گوش می‌رسد. اما این تغییر، آیا نویدبخش آینده‌ای روشن است یا پنهان‌کننده بحران‌های عمیق؟ پاسخ این سؤال، در سیاست‌ها و تصمیم‌های آینده نهفته است.