کتاب‌ها درباره نوروز چه می‌گویند؟
بوی اسکناس تانخورده لای کتاب
سعیده احسانی‌راد
روزنامه‌نگار
کتابی درباره روح طبیعت‌دوست و صلح‌طلب ایرانیان
سمیه کریمی کتابی با نام «نوروز آیین صلح و زندگی» توسط انتشارات کتاب‌سرای نیک وارد بازار نشر کرده که شامل مجموعه‌ای از مقالات تخصصی پیرامون جشن باستانی ایرانیان هنگام نو شدن سال، یعنی جشن نوروز است. این کتاب با جستاری عمیق در بازتاب جشن نوروز در دوره‌های تاریخی گذشته ایران، درک جامع‌تری از این رسم کهن به مخاطب ارائه می‌کند. مطالب این کتاب یادآوری می‌کند که جشن نوروز از چنان ارزش فرهنگی بالایی برخوردار است که بعد از گذشت هزاران سال همچنان پابرجاست و از دل تحولات دینی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی متعدد مردم نیز به سلامت عبور کرده و دستخوش تغییر عمده‌ای نشده است.
مقالات این کتاب، نوروز را در دوره‌های تاریخی مختلف، در نقاط جغرافیایی گوناگون و از منظر مفاهیم هنری و روانشناسی مورد بررسی قرار داده‌اند تا بر این استقرار و پابرجایی هزاران ساله، تأکید بیشتری داشته باشند.
جشن‌ها و اعیاد باستانی زیادی در فرهنگ ایران وجود داشته‌اند که متأسفانه تنها تعداد اندکی از آنها در آداب و رسوم مدرن امروزی جای گرفته‌اند. روح طبیعت‌دوست و صلح‌طلب ایرانیان، اغلب رویدادهای طبیعی و کیهانی را بهانه‌ای برای جشن گرفتن و نکو داشتن نعمات ایزد یکتا در نظر می‌گرفتند و نوروز نیز از این قاعده مستثنی نیست.
با گردش ۳۶۵ روزه زمین به دور خورشید و فرا رسیدن فصل بهار که نوید زندگی دوباره در طبیعت است، ایرانیان بساط جشن نوروز را برپا می‌کنند تا دیدن دوباره بهار طبیعت را گرامی بدارند.
با مطالعه کتاب «نوروز آیین صلح و زندگی»، بیشتر با این رسم فرهنگی اصیل آشنا خواهید شد. در بخشی از این کتاب می‌خوانیم:«آیین نوروز در دوره ساسانی با شکوه و عظمت خاصی برگزار می‌شد که از آن اطلاعات نسبتاً زیادی، هم در متون پهلوی و هم در آثار دوره اسلامی در دست است.
برای نمونه، رساله‌ای به زبان پهلوی به نام «ماه فروردین روز خرداد» وجود دارد که در آن به روز خرداد در فروردین‌ماه پرداخته و توضیح داده است که این روز را نوروز خردادی یا نوروز خاصه می‌گفتند و بسیار گرامی می‌داشتند. اصطلاحات دیگری مثل نوروز بزرگ در ششمین روز فروردین، نوروز کوچک، خوان نوروزی، هفت صنف، جشن آبریزان و... بر اساس متون پهلوی و عربی اوایل اسلامی در این نوشتار بررسی شده‌اند. بابلیان قدیم و یزیدیان، روز اول بهار را جشن می‌گرفتند و آن را جشن سال نو می‌گفتند. در بابل، این جشن را «زگموک» می‌گفتند و خدای بزرگ، «مردوک» را می‌ستودند. نقطه اشتراک دیگری که یزیدیان با بابلی‌ها در جشن سال نو دارند این است که در این روز، برای روان درگذشتگان، گوشت میان فقیران تقسیم می‌کنند و زنان سه روز مانده به پایان سال، بر سر گورها خوراک می‌برند.»
نگاهی اندیشه‌ورزانه به نوروز امروز
نعمت‌الله فاضلی، دانش‌آموخته انسان‌شناسی اجتماعی از مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن، به تازگی کتاب «نوروزِ نو» را نوشته و وارد بازار نشر کرده است. این کتاب در ۱۹۲ صفحه به بهای ۲۷۰ هزار تومان در زمستان ۱۴۰۳ از سوی نشر همرخ به بازار نشر آمده است.
نوروزِ نو می‌کوشد تا زندگی امروزی را در گستره حوزه فرهنگی ایران بزرگ، زبان بخشیده و پیوند و پیوستگی‌اش را با اقتصاد، سیاست، طبیعت، ارتباطات، توسعه، رسانه‌ها و دیگر قلمروها و مقولات امروزی نشان دهد. در میان انبوه نوشته‌ها و متون نوروزی، کتابی با این ویژگی‌ها و در عین حال کوتاه نمی‌شناسیم.
نوروزِ نو با نثری گیرا، خوانا، سلیس، پرانرژی و انگیزشی می‌کوشد همگان را به تأمل در باب نوروز و فرهنگ و جامعه امروزی ایران فراخواند.
این کتاب پیوندهای نوروز با مسائلی چون دموکراسی، توسعه، جهانی شدن، رسانه‌ای شدن، کلانشهری شدن، زنانه شدن، آزادی و عدالت را در کانون خود قرار می‌دهد تا روایتی نو از نوروز کهن ارائه کند.
فاضلی با بیان اینکه در این کتاب نوروز را نقد نکرده، گفته است:
«نوروزیان را نقد می‌کنم و سعی کردم با زبانی انگیزشی توضیح بدهم که ما نوروزیان نوروز را بفهمیم زیرا نوروز می‌تواند کاری کند که هم در زندگی فردی ترقی کنیم و هم به محیط و طبیعت بیندیشیم.»
این جامعه‌شناس مؤلف با بیان اینکه قصه نوروز بزرگ‌ترین قصه ایران است، نوروز را یک «کلان روایت» ارزیابی کرده که برای اینکه یک خلأ روایی نداشته باشیم، نوروز را داریم. نوروز روایت است زیرا گفته و شنیده می‌شود و فقط تجربه نمی‌شود.
به گفته فاضلی، این روایت وقتی می‌تواند خلأ روایی را پر کند که پشت آن زیبایی و معنویت و درد دیگری داشتن باشد، زیرا نوروز در ذات معنایی خویش درد دیگری داشتن است.
مؤلف «نوروز نو» در این کتاب بیان کرده که نوروز یک «کلان روایت» است؛ روایتی امروزی در باب گسترده‌ترین، دیرپاترین، جهانی‌ترین و انسانی‌ترین جشن ایرانی است. نوروزِ نو روایتی فرارشته‌ای از فرهنگ شادمانی، گفت‌و‌گویی، تعاملی، مشارکتی، خلاق و سازنده ایرانی است.
نویسنده، چیستی نوروز را متفاوت از پرسش نوروز دانسته که این مهم است که ما با نوروز چه می‌کنیم و نوروز با ما چه می‌کند.
فاضلی که ده‌ها عنوان کتاب در حوزه انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی دارد، با بیان اینکه در کتاب نوروز نو تلاش کرده نوروز را در مسیر توسعه قرار دهد که شکل دیگر نانوروز فولکلور شدن است، زیرا وقتی این رویداد به باورهای عامیانه و امر گردشگرانه تبدیل می‌شود، آن را تخریب می‌کنید.
کتابی که از شاهکارهای نوروزی می‌گوید
اگر بخواهیم از پرفروش‌ترین کتاب‌ها درباره نوروز بگوییم، کتاب «نوروز و فلسفه هفت‌سین» بهترین نمونه است که توسط دکتر محمدعلی دادخواه نگارش و پژوهش شده و توسط انتشارات کلاس به بازار نشر آمده است. کتاب «نوروز و فلسفه هفت‌سین»، از آگاهی و رسم و بزم این کهن سرزمین سخن می‌گوید و پژوهشی درباره نوروز و وجه نمادین آن در فرهنگ کهن ایران است. شاید آنچه نویسنده را ترغیب کرده تا چنین پرشور از نوروز و فلسفه هفت‌سین حرف بزند، پاسخ به پرسش درازنای تاریخ این سرزمین بوده است. اینکه انگیزه گستردن خوان نوروزی چیست و ترتیب گذاردن هر یک از سین‌ها بر آن چگونه است و چرایی گزینش هر یک از آنها چه بوده که چنین پایدار مانده است، پرسشی است که هنوز ذهن بسیاری از ایرانیان را درگیر خود کرده است. تلاش نویسنده برای پاسخگویی به این پرسش‌‌ها به گونه‌ای است که ذهن خواننده را وامی‌دارد ژرف‌تر بیندیشد و بیشتر بداند. در بخش سرشناسه کتاب، به عمو نوروز آمده، چشم‌انداز، شکفتن شکوفه و هفت‌سین از قلم نویسندگان مختلف و در ادامه به نوروز: شاه‌ستون آداب ایرانی، هفت سلام مقدس، گلبانگ نوروز، نوروز: آمیزه اسطوره و تاریخ، بارش بهاری، افتخار ایرانی ماندن، زبان نمادی، نگاه و زبان، پیوند و پیمانه و پیمان، تحول تحویل، شهر چیست؟ پرداخته شده است.
بخش کلی کتاب به «هفت کتاب؛ هفت سین» اختصاص دارد که به باغ شادی، سروش چهارشنبه سوری، قصه نوروز، شمارگان نوروزی، وادی سین، شرح سفره و در سبزه‌زار سیزده، تقسیم‌بندی شده است. دادخواه معتقد است در میان آداب و سنن و جشنهای پرشمار ایرانی، نوروز شاه‌ستون همه این مراسم است و از این رو ایران و نوروز ایرانی، از یکدیگر جداشدنی نیستند. هفت‌سین یکی از اصلی‌ترین رسوم عید نوروز است که با وجود فراگیر بودن آن، کمتر به ژرفای معنایش پرداخته‌اند و تاکنون رمز و راز مهرآمیز آن را به شکل روشن و دقیق بیان نداشته‌اند.
نوروز، خجسته‌جشنی است که از این سرزمین برخاسته، طول اعصار را پیموده و بار فرهنگ ایرانی گرفته و در ایران فرهنگی جا باز کرده و اکنون در سرتاسر جهان، نام‌آشنا و دوست‌داشتنی شده است. این افتخار فرهنگ ایرانی است که بارها در تاریخ تکرار شده است. یکی از شاهکارهای ویژه نوروز آن است که در پی تقسیم شادی نیست، بلکه اثرش افزایش شادی میان انسان‌ها و پخش آن بین همه، فارغ از رنگ و نژاد و باور و جنس است. وقتی چشم زمان روشن می‌شود، نوروز در راه است و در کالبدمان شادی، دوستی و محبت جوانه می‌زند.
نکات خواندنی از پژوهش درباره نوروز
نویسندگانی که درباره نوروز کتاب نوشته‌اند به ابعاد مختلف این عید باستانی پرداخته‌اند و آن را فقط محدود و منحصر به ایران و دیدگاه فلاسفه ایرانی ندانسته‌اند.
انتشارات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، کتابی به قلم بهاره سازمند (عضو هیأت علمی دانشگاه تهران) با نام کتاب نوروز در کشورهای حوزه تمدنی ایران منتشر کرده است.
اگر فرصت مطالعه این کتاب را داشته باشید، مطالبی که می‌خوانید به این قرار است: نوروز اولین روز از فروردین‌ماه و جشن ملی و کهن ایرانیان محسوب می‌شود. این جشن از عصری به عصر دیگر انتقال یافته و تا به امروز همچنان ایرانیان پیوند عمیق خود را با آن حفظ کرده‌اند.
نوروز یکی از کهن‌ترین جشنهای به جا مانده از دوران باستان و یکی از آیین‌های برجسته در زمینه فرهنگ مشترک و عاملی برای هم‌گرایی فرهنگی میان ایران و کشورهای حوزه تمدنی ایران محسوب می‌شود. این آیین علاوه بر ایران، در دیگر کشورهای حوزه تمدن ایرانی از جمله آسیای مرکزی، قفقاز، کشورهای همجوار ایران در غرب و شرق مثل عراق، ترکیه، کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس، پاکستان و حتی مناطق دیگر از جمله بالکان و شبه قاره هم جشن گرفته می‌شود.
بررسی دقیق آیین نوروز در میان کشورهای حوزه تمدنی ایران نشان می‌دهد برخی از سنت‌ها و آداب و رسوم نوروزی در کشورهای حوزه تمدنی ایران مشترک است و در عین حال در برخی آداب و رسوم نوروزی تفاوت‌هایی دیده می‌شود.
در این کتاب علاوه بر طرح مباحث پیش‌گفته پرسش‌هایی نیز درباره سنت نوروز مطرح شده است؛ پرسش اصلی که در این کتاب بیان شده، درباره سنت‌ها و آداب و رسوم نوروز است که در کشورهای حوزه تمدنی ایران چه مشابهت‌ها و تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند و چگونه می‌توان از آیین نوروز برای گسترش همکاری میان کشورهای حوزه تمدنی ایران بهره گرفت؟
نویسنده در این کتاب با مطالعه منابع موجود در خصوص فلسفه شکل‌گیری و تداوم آیین‌های نوروزی به این نتیجه رسیده که وجود تاریخ مشترک کشورهای حوزه تمدنی ایران، مهم‌ترین عامل اشتراک آداب و رسوم نوروزی در کشورهای حوزه تمدنی ایران است. مراجعه به تاریخ ایران باستان از زمان هخامنشیان تا ساسانیان و بررسی نقشه‌های آن زمان نشان داد کشورهای بررسی شده در این کتاب، نه تنها در دوره هخامنشیان بخشی از ایران آن زمان محسوب می‌شد، بلکه در دوره ساسانیان که قلمرو جغرافیایی ایران محدودتر از دوره هخامنشیان شد، باز هم این کشورها بخشی از ایرانِ آن زمان بودند.نویسندگانی که درباره نوروز کتاب نوشته‌اند به ابعاد مختلف این عید باستانی پرداخته‌اند و آن را فقط محدود و منحصر به ایران و دیدگاه فلاسفه ایرانی ندانسته‌اند.
انتشارات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، کتابی به قلم بهاره سازمند (عضو هیأت علمی دانشگاه تهران) با نام کتاب نوروز در کشورهای حوزه تمدنی ایران منتشر کرده است.
اگر فرصت مطالعه این کتاب را داشته باشید، مطالبی که می‌خوانید به این قرار است: نوروز اولین روز از فروردین‌ماه و جشن ملی و کهن ایرانیان محسوب می‌شود. این جشن از عصری به عصر دیگر انتقال یافته و تا به امروز همچنان ایرانیان پیوند عمیق خود را با آن حفظ کرده‌اند.
نوروز یکی از کهن‌ترین جشنهای به جا مانده از دوران باستان و یکی از آیین‌های برجسته در زمینه فرهنگ مشترک و عاملی برای هم‌گرایی فرهنگی میان ایران و کشورهای حوزه تمدنی ایران محسوب می‌شود. این آیین علاوه بر ایران، در دیگر کشورهای حوزه تمدن ایرانی از جمله آسیای مرکزی، قفقاز، کشورهای همجوار ایران در غرب و شرق مثل عراق، ترکیه، کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس، پاکستان و حتی مناطق دیگر از جمله بالکان و شبه قاره هم جشن گرفته می‌شود.
بررسی دقیق آیین نوروز در میان کشورهای حوزه تمدنی ایران نشان می‌دهد برخی از سنت‌ها و آداب و رسوم نوروزی در کشورهای حوزه تمدنی ایران مشترک است و در عین حال در برخی آداب و رسوم نوروزی تفاوت‌هایی دیده می‌شود.
در این کتاب علاوه بر طرح مباحث پیش‌گفته پرسش‌هایی نیز درباره سنت نوروز مطرح شده است؛ پرسش اصلی که در این کتاب بیان شده، درباره سنت‌ها و آداب و رسوم نوروز است که در کشورهای حوزه تمدنی ایران چه مشابهت‌ها و تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند و چگونه می‌توان از آیین نوروز برای گسترش همکاری میان کشورهای حوزه تمدنی ایران بهره گرفت؟
نویسنده در این کتاب با مطالعه منابع موجود در خصوص فلسفه شکل‌گیری و تداوم آیین‌های نوروزی به این نتیجه رسیده که وجود تاریخ مشترک کشورهای حوزه تمدنی ایران، مهم‌ترین عامل اشتراک آداب و رسوم نوروزی در کشورهای حوزه تمدنی ایران است. مراجعه به تاریخ ایران باستان از زمان هخامنشیان تا ساسانیان و بررسی نقشه‌های آن زمان نشان داد کشورهای بررسی شده در این کتاب، نه تنها در دوره هخامنشیان بخشی از ایران آن زمان محسوب می‌شد، بلکه در دوره ساسانیان که قلمرو جغرافیایی ایران محدودتر از دوره هخامنشیان شد، باز هم این کشورها بخشی از ایرانِ آن زمان بودند.
دایرةالمعارف پژوهشی درباره آیین‌های نوروزی
علی دهباشی نیز کتابی تالیف کرده به نام «نوروز» با نگاه به فلسفه نوروز، پرداختن به آن در سفرنامه‌ها و متون کلاسیک ایرانی.
این کتاب، دایرةالمعارف پژوهشی درباره آیین‌ها و جشنهای نوروز است که در 1140 صفحه توسط نشر افکار منتشر شده است. «نوروز» در این کتاب در 12 فصل تنظیم شده و با این مباحث همراه است؛ فلسفه نوروز، آیین‌ها و رسوم نوروز، نوروز در ایران باستان، نوروز و اسطوره‌ها، نوروز در تاریخ، هفت‌سین، سیزده بدر، نوروز در مناطق مختلف ایران، نوروز در کشورهای دیگر، نوروز در متون کلاسیک ادبیات فارسی، نوروز در سفرنامه‌ها و اشعار نوروزی از سعدی تا ضیاء موحد. در این کتاب مقاله‌هایی از افراد مختلف درباره نوروز به زیور طبع آراسته شده است که از جمله می‌توان به غلامحسین یوسفی، مهرداد بهار، محمد معین، ژاله آموزگار، جلیل دوستخواه، مجتبی مینوی، حبیب یغمایی، عبدالحسین زرین‌کوب، ابوالقاسم انجوی‌شیرازی، جعفر شهری، محمود روح‌الامینی، ثمین باغچه‌بان، کیکاووس جهانداری، فریدون مشیری، نادر نادرپور، سیاوش کسرایی، محیط طباطبایی و پرویز رجبی اشاره کرد. در کتاب «نوروز» به مراسم و آیین‌های نوروزی در بخارا، سمرقند، آذربایجان، هند، بدخشان، پاکستان و چند کشور دیگر نیز پرداخته شده است. در بخش پایانی کتاب هم سروده‌ها و شعرهایی درباره نوروز آورده شده از جمله فریدون مشیری: با همین دیدگانِ اشک‌آلود، از همین روزنِ گشوده به دود، به پرستو، به گُل، به سبزه درود! به شکوفه، به صبحدم، به نسیم، به بهاری که می‌رسد از راه، چند روز دیگر به ساز و سرود، ما که دل‌هایمان زمستان است، ما که خورشیدمان نمی‌خندد، ما که باغ و بهارمان پژمرد، ما که پای امیدمان فرسود، ما که در پیش چشم‌مان رقصید، این همه دود زیر چرخ کبود، سر راه شکوفه‌های بهار گریه سر می‌دهیم با دل شاد گریه شوق، با تمام وجود!
