علی بیدبو
پژوهشگر مسائل عراق

چهارمین سفر نخست‌وزیر عراق به تهران در حالی انجام می‌گیرد که از سال گذشته تحولات سرنوشت‌سازی در منطقه خاورمیانه رخ داده است. محمد شیاع السودانی نمی‌خواهد گریبانگیر همان حوادثی شود که بر تمدید نخست‌وزیری نوری المالکی در سال 2014 مهر پایانی زده بود. شاید هیچ کسی به اندازه عراق از ابومحمد الجولانی، حاکم فعلی سوریه شناخت نداشته باشد. فردی که در عراق با ابومصعب الزرقاوی بیعت کرده بود و سپس در موصل با ابوبکر البغدادی برای اداره سوریه وارد بیعت شده بود. الجولانی مسئول چندین عملیات انتحاری در عراق بود و چند ماه همراه با الزرقاوی و البغدادی در زندان بوکا تحت‌نظر بودند. به همین دلیل بود که جولانی حین انجام عملیات اسقاط نظام اسد در دمشق اولین پیام خود را به نخست‌وزیر عراق می‌دهد. عراق نیز به محض اطلاع از عملیات گروهک تحریرالشام بخش اعظمی از نیروهای نظامی‌اش از جمله الحشدالشعبی را در مرز خود با سوریه مستقر می‌کند. تهدید گروه‌هایی که در سوریه مستقر هستند برای عراق جدی است خصوصاً از این منظر که قسد و دیگر نیروهای کرد مخالف دولت ترکیه (نزدیک به طالبانی، رهبر حزب اتحادیه میهنی عراق) با تحریرالشام وارد درگیری شدند. در صورت تشدید نزاع در منطقه شمال سوریه و هم مرز با ترکیه، حمایت مستقیم حزب اتحادیه میهنی به رهبری بافل طالبانی را شاهد خواهیم بود و در صورتی که موضوع کردهای سوریه به شکل مسالمت‌آمیزی حل نشود بر کردهای عراق و مواضعشان با بغداد اثر خواهد گذاشت. السودانی علاوه بر طرح چند ابتکار بر سر آینده سوریه، مسأله کردها را نیز با مقامات ایرانی مورد بحث و بررسی قرار خواهد داد.
همزمان با این تحولات، موجی از حملات برخی رسانه‌های عراقی و غربی علیه الحشدالشعبی آغاز شد. طرح عمده‌ای که این رسانه‌ها به سمع و نظر مردم عراق می‌رساندند بحث انحلال الحشد الشعبی بود. هادی العامری، رئیس سازمان بدر در سفری که به دو استان نینوا(موصل) و الانبار، دو استان هم مرز با سوریه داشت علاوه بر اطلاع از آخرین تحولات امنیتی در غرب عراق، انحلال حشد را امکان‌ناپذیر دانست. به احتمال بسیار زیاد در تماس تلفنی دونالد ترامپ با محمد شیاع السودانی، موضوع انحلال حشد مورد بحث و گفت‌و‌گو قرار گرفته بود. پس از اوج‌گیری بحث انحلال الحشدالشعبی یا ادغام در وزارت دفاع و ارتش، در رسانه‌ها و افکارعمومی، نخست‌وزیر عراق هم موضع‌گیری صریحی داشت که نشان می‌دهد تصمیم دولت عراق انحلال حشد یا ادغام در دیگر نهادهای نظامی عراقی نیست.
 
 
تعلیق فعالیت
برخی از گروه‌های مقاومت عراقی
بی‌تردید یکی از مهم‌ترین پرونده‌هایی که مورد بحث مقامات عراقی و ایرانی قرار خواهد گرفت بحث کاهش و تعلیق فعالیت‌های برخی از گروه‌های مقاومت چون نجباء و حزب‌الله عراق در راستای عبور عراق از بحران فعلی در منطقه است. بنابراین بر خلاف اظهارات برخی رسانه‌های عربی و عراقی بحث انحلال کامل مقاومت عراق یا الحشدالشعبی در گفت‌و‌گوی مسئولان عراقی و ایرانی جایی نخواهد داشت.
معضل گاز و قطعی برق
در راستای توقف صادرات گاز ایران
موضوع بعدی که کمتر رسانه‌ای به آن اشاره کرده بود، انتقال گاز ایران به عراق است. چندین سال است بخشی از برق عراق از طریق گاز ایران تأمین می‌شود اما با توقف صادرات گاز ایران، قطعی برق و مشکلات تأمین گاز وسایل گرمایشی به سراغ مردم عراق آمده است. کشور ایران و عراق هر دو بر سر واردات گاز از ترکمنستان به توافق رسیده بودند، اما با فرارسیدن فصل سرما هنوز این توافقنامه شکل اجرایی به خود نگرفته است. توقف صادرات گاز ایران به عراق به بیش از دو ماه رسید. برای اینکه عراق بتواند مشکلات خود در زمینه برق را رفع کند به تولید سالانه 40 هزار مگاوات برق نیاز دارد که اکنون 9 هزارتای آن به واسطه گاز ایران تأمین می‌شود. تولید حال حاضر برق در عراق به عدد 26 هزار مگاوات رسیده است که با قطع صادرات گاز ایران احتمال دارد تا 17 هزار مگاوات کاهش پیدا کند.

آینده روابط تهران و بغداد
در دولت ترامپ
پرونده بعدی که در سفر السودانی به تهران مطرح می‌شود وضعیت روابط تهران و بغداد در دوران ترامپ خواهد بود. اواخر سال 2025 انتخابات عراق را در پیش داریم. طبق هر دوره، ائتلاف‌های متزلزلی که بعد از انتخابات تشکیل شده بود، فروپاشید. در انتخابات سابق نیز همین تجربه را در عراق داشتیم که پس از انتخابات زودهنگام سال 2021 با خروج فراکسیون صدر از پارلمان، ترکیب ائتلاف‌های شیعی، سنی و کردی دچار تحولات گسترده‌ای شد. در انتخابات مجالس استانی سال 2023 شاهد ائتلاف‌های جدیدی بودیم که در مقایسه با ترکیب ائتلافی سال 2022 متفاوت بود. از یک جهت، السودانی تلاش می‌کند تا ائتلاف فرافرقه‌ای و ملی را جایگزین ائتلاف چهارچوب هماهنگی کند و از جهت دیگر چهارچوب هماهنگی اصرار دارد تا با یکی از رهبران عضو این ائتلافِ تماماً شیعی وارد ائتلاف شود. هر چه بیشتر به انتخابات نزدیک می‌شویم بحث اینکه السودانی، نخست‌وزیر بعدی عراق شود تا طلسم نخست‌وزیران تک‌دوره‌ای بعد از المالکی بشکند، داغ می‌شود. نخست‌وزیر فعلی عراق به خوبی می‌داند که عادل عبدالمهدی و مصطفی الکاظمی دو فردی که در دوران ریاست ترامپ بر امریکا، نخست‌وزیر عراق بودند چه فشاری از سمت واشنگتن متحمل می‌شدند. سیاست دولت عراق در یک سال اخیر نشان داده که سودانی در بازی میان شکاف‌ها موفق عمل کرده است. لذا اگر بتواند همین شیوه را در دوران ریاست ترامپ بر امریکا ادامه دهد، بحرانی متوجه دولتش نخواهد شد و به احتمال فراوان بتواند به عنوان نخست‌وزیر بعدی عراق تعیین شود، اما این فرضیه تنها در صورتی قابل اتکا خواهد بود که حملات اسرائیل مستقیماً عراق را هدف قرار ندهد. چنانچه هر یک از سران مقاومت چون اکرم الکعبی، هادی العامری، قیس الخزعلی و حتی نوری المالکی ترور شوند، طبیعتاً علاوه بر روابط بغداد- واشنگتن، روابط بغداد- تهران نیز سطحی از تنش را تجربه خواهد کرد. انتظار می‌رود نخست‌وزیر عراق پیام سخت در کنار ابتکار مذاکرات آینده و احتمالی تهران و واشنگتن از سمت دونالد ترامپ را به تهران برساند. در صورتی که سودانی بتواند موافقت ایران را برای از سرگیری مذاکرات تهران و واشنگتن جلب نماید، گام بزرگی در راستای تثبیت دولت خود بر خواهد داشت.

بــــرش

رسانه‌های عربی درباره سفر السودانی به ایران چه می‌گویند؟

محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق در حالی به تهران آمد که گمانه‎‌زنی‌های بسیاری درخصوص این سفر در رسانه‌های عربی و عراقی مطرح شد. روزنامه‌های الشرق الاوسط و العرب و پایگاه‌های خبری- تحلیلی العالم الجدید، بغداد الیوم، العهد و کردستان 24 هر یک از زاویه دید خود به سفر نخست‌وزیر عراق پرداخته‌اند. علاوه بر این، دیگر محورهای سفر السودانی که رسانه‌‌ها به آن توجه کمتری داشته‌اند، در این یادداشت مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
روزنامه الشرق الاوسط با تکیه بر سخنان عمار الحکیم، رئیس جریان حکمت پیام امریکا به دولت عراق را حذرآمیز توصیف کرد. پس از گفت‌و‌گوی تلفنی محمد شیاع السودانی با دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری منتخب امریکا، منابع خبری تأکید کردند گفت‌و‌گوی نخست‌وزیر عراق با رئیس‌جمهوری آتی امریکا پیام تهدیدآمیزی علیه گروه‌های مقاومت و الحشدالشعبی بود. پایگاه تحلیلی العالم الجدید با اشاره به سفر السودانی به تهران، به نقل از منابع خود نوشت: «پیش از سفر نخست‌وزیر عراق به تهران، پیامی از سمت ایران به السودانی، مقامات عالی‌رتبه و سران مقاومت منتقل شده است. تهران در پیامی از سران مقاومت خواسته است که به منظور اجتناب از حملات امریکا و اسرائیل به مقاومت عراق با دولت محمد شیاع السودانی نهایت همکاری را داشته باشند.» اما در سمت مقابل، بغداد الیوم انتقال پیام تهران به سیاستمداران و رهبران مقاومت عراق را تکذیب کرد و در گفت‌و‌گو با یک کارشناس، زوایای سفر السودانی به تهران را منحصر به حصر سلاح گروه‌های مقاومت می‌داند. این پایگاه خبری با اشاره به منابع دیگر اشاره دارد که مقامات تهران به بغداد اعلام کرده‌اند که به تصمیمات نخست‌وزیر عراق، چهارچوب هماهنگی و ائتلاف اداره دولت(ائتلافی متشکل از احزاب شکل‌دهنده دولت کنونی عراق) احترام می‌گذارند.
روزنامه العرب، سفر نخست‌وزیر عراق به تهران را ادامه‌دهنده سفرهای السودانی به اردن و عربستان سعودی می‌داند. پس از تحولات سوریه، نخست‌وزیر عراق در دو سفر اعلام نشده به ریاض و امّان رفته بود. پایگاه خبری کردستان 24 که متعلق به یک شبکه خبری با همین نام است و توسط مسرور بارزانی، نخست‌وزیر اقلیم کردستان عراق اداره می‌شود، اشاره مستقیمی به سفر السودانی به تهران نکرده، اما پرونده گروه‌های مقاومت را بزرگ‌ترین چالش دولت السودانی توصیف کرده است و در خبر دیگری از اصرار فرانسوی‌ها برای برگزاری دور بعدی کنفرانس بغداد خبر می‌دهد. این احتمال وجود دارد به دلیل ضربه‌ای که فرانسه از تحولات اخیر خاورمیانه متحمل شده است ابداع یک ابتکار را با همراهی کشورهای شرکت‌کننده در کنفرانس بغداد دنبال می‌کند. اگر چنین مسأله‌ای واقعیت داشته باشد بعید نیست که نخست‌وزیر عراق برگزاری دور بعدی کنفرانس بغداد را جهت تسهیل روند و طرح ابتکار آینده سوریه به تهران پیشنهاد دهد. رسانه العهد وابسته به شیخ قیس الخزعلی، دبیرکل عصائب اهل حق صرفاً به بازنشر سخنان آل‌صادق سفیر ایران در بغداد که پرونده سوریه را یکی از محورهای سفر نخست‌وزیر عراق به تهران معرفی کرده بود، اکتفا کرده است.

مازن الزیدی
 رئیس مرکز مطالعاتی المسار العراقی

روابط ایران و عراق در دولت آقای محمد شیاع السودانی شاهد پیشرفت‌های قابل توجهی بود که نشان دهنده روابط استراتژیک با ابعاد مختلفی بوده است. این روابط بر توسعه اقتصادی، امنیتی و دیپلماتیک متمرکز شده که در کنار تعامل با چالش‌های منطقه‌ای مشترک، توانسته به ثبات در منطقه کمک کند.
دو کشور شاهد برگزاری دیدارهای رسمی سطح بالا بوده‌اند که اولین این سفرها در دوره اخیر سفر مسعود پزشکیان به بغداد بود که نتیجه آن تفاهمات بی‌سابقه‌ای در همه پرونده‌های مورد اهتمام تهران-بغداد بود.
دو کشور عراق و ایران مشترکات دینی فرهنگی و اجتماعی عمیق و کم‌نظیری دارند که در میان کشورهای منطقه بی‌نظیر است. بر اساس تعمیق روابط دوجانبه می‌شود ابعادی برای سطح همکاری‌های مشترک دو کشور تعریف کرد.
اول؛ همکاری اقتصادی: عراق یک شریک اقتصادی مهم برای ایران است. حجم روابط تجاری دو کشور به سالانه 13 میلیارد دلار رسیده و هدف‌گذاری شده که به 20 میلیارد دلار برسد. عراق بسیاری از کالاهای مختلفی را از ایران وارد می‌کند از جمله مواد غذایی، تولیدات کشاورزی و تولیدات صنعتی که این به ایران برای مقابله با آثار تحریم‌های اقتصادی کمک می‌کند و بخش انرژی در سطح تبادلات اقتصادی و تجاری بین دو کشور است. عراق به شکل بسیار بالایی بر واردات گاز طبیعی و برق از ایران تأکید دارد و نزدیک 40 درصد از نیاز عراق در حوزه برق و گاز از ایران تأمین می‌شود.
عراق همچنین یک توافقنامه با جمهوری ترکمنستان در حوزه گاز طبیعی امضا کرده که هم مسیر رسیدن انرژی به عراق را تسهیل می‌کند و هم برای ایران به عنوان یک نقطه ترانزیت بین شرق و غرب آسیا جایگاه مهمی ایجاد می‌کند.
در مقابل ایران و عراق یک فرصت بزرگ قرار دارد تا در بازار انرژی به عنوان دو کشور مهم تولیدکننده در اوپک به عنوان یک نقطه ارتباط اساسی در کانال‌های انتقال انرژی به اروپا نقش بزرگی ایفا کنند.
دوم؛ تبادل تجاری: تجارت بین دو کشور سالانه به 13 میلیارد رسیده که هدف‌گذاری شده در سال 2025 به 20 میلیارد دلار برسد. در این چهارچوب دولت آقای سودانی گام مهمی را برای تقویت تبادلات تجاری دو کشور از طریق موافقت برای تأسیس خط راه آهن شلمچه به بصره که باعث می‌شود تبادل بین دو کشور بیشتر شود، برداشته است.
سوم؛ زیرساخت‌ها و سرمایه‌گذاری: عراق و ایران برای توسعه سرمایه‌گذاری‌های مشترک در حوزه‌های زیرساختی، کشاورزی و صنعتی تلاش می‌کنند. به طور مثال توافقنامه همکاری دو کشور در حوزه توسعه بنادر و راه آهن امضا شده که کمک کننده پیشبرد برنامه توسعه اقتصادی مستمر است. اینجا باید اشاره کنیم به پروژه راه نخست وزیر عراق که بر توسعه روابط دوجانبه استوار است.
عراق برای تبدیل شدن به قطب ترانزیت کالا از آسیا به اروپا از طریق بازسازی و تأسیس شبکه راه آهن تلاش می‌کند. بغداد با استفاده از تجارب ایران با فعال‌سازی بندر فاو و برقراری ارتباط آن با شبکه راه آهن ایران در مهم‌ترین و بزرگ‌ترین پروژه اقتصادی که ساخت آن از اواسط سال جاری آغاز می‌شود به جایگاه دو کشور برای ایجاد نقشه جدیدی در انتقال کالا در سطح جهانی و تبدیل جزئی از پروژه‌های مهم همچون پروژه کمربند راه و پروژه کریدور شمال- جنوب کمک خواهد کرد.
چهارم؛ همکاری امنیتی و نظامی: مبارزه با تروریسم یکی از مسائل مشترک حیاتی دو کشور است و هماهنگی امنیتی و تبادل اطلاعاتی بین دو کشور نقش بزرگی در مقابله با فعالیت گروه‌های تروریستی از جمله داعش داشته است. همچنین عملیات‌های مشترک و آموزش نظامی نیروهای عراقی توسط ایران به تقویت توانمندی‌های عراق در مبارزه با تهدیدات امنیتی کمک کرده است. در این زمینه دولت سودانی پرونده گروه‌های مسلح مخالف ایران که اقلیم کردستان مقر آنها بود را خاتمه داد. دولت سودانی به تعهدات خود نسبت به جمهوری اسلامی ایران بر اساس توافقات امنیتی دو کشور عمل کرد و ده‌ها پادگان این گروه‌ها را در داخل خاک عراق که گروه‌های مسلح کرد در چند دهه گذشته از آن برای حمله برای ایران استفاده می‌کردند، تعطیل کرد.
دولت سودانی میلیون‌ها دلار از بودجه رسمی عراق را برای ساخت و بازسازی پاسگاه‌ها و مراکز مرزی اختصاص داده و تجهیزات جدیدی را برای مانع شدن از خطرات تروریستی که ممکن است مرز ایران را تهدید کند، خریده است.
اختلافات مستمر منطقه‌ای بخصوص بین ایران و برخی کشورهای خلیج فارس تهدیدی برای امنیت منطقه بود. عراق توانست نقش میانجی را برای کم کردن این بحران‌ها ایفا کند. توسعه روابط ایران و عراق در این زمینه به کم کردن بحران‌های منطقه‌ای کمک می‌کند که در ذیل این بحران‌ها وضعیت سوریه به عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی است که کشور‌های منطقه از جمله ایران و عراق با آن مواجه هستند.
سفر سودانی به ایران منعکس کننده حجم چالش‌ها در این لحظات مهم است که همکاری و هماهنگی بیشتر دو کشور برای مانع شدن از منازعه‌ای که وحدت سرزمینی کشورهای منطقه را تهدید می‌کند، می‌طلبد.
ایران و عراق در حمایت از ثبات در سوریه بعد از رفتن اسد و مانع شدن اتفاق افتادن یک جنگ داخلی که خواست صهیونیست‌هاست منافع مشترکی دارند. تهران و بغداد همچنین بر تشکیل دولت سوریه با حضور همه اقوام و گروه‌ها که باعث جلوگیری از فعال شدن گروه‌های تروریستی از جمله داعش می‌شود موضع مشترکی دارند.
در ذیل تحولات سریع منطقه، نخست وزیر عراق نقش مهم دیپلماتیکی را ایفا کرده است. بخصوص در زمینه جنگ صهیونیستی علیه غزه و لبنان. سودانی در کنار فلسطین و لبنان ایستاد و هر کمکی را که در توان داشت، ارائه داد.
او با حمایت‌های دیپلماتیک در سطح بین‌الملل و جلوگیری از بروز نزاع بین طرف‌های مختلف و ممانعت از تجاوزات اسرائیل به کل منطقه، جایگاه عراق را به عنوان یک نیروی موازنه‌گر در غرب آسیا نشان داد. در این زمینه عراق تمامی روابط خود با کشورهای عربی را برای بهبود روابط ایران و کشورهای خلیج فارس به کار گرفت.
چالش‌هایی که ایران و عراق با آنها مواجه هستند، از تروریسم تا بحران‌های اقتصادی و منطقه‌ای باعث می‌شود که دو کشور همکاری و هماهنگی میان خود را توسعه دهند. استمرار این روابط کلید تحقق ثبات و توسعه پایدار در منطقه است و بیانگر نقش عراق به عنوان یک بازیگر محوری در منطقه در محقق کردن صلح و ثبات منطقه‌ای است.
در اینجا حمایت از دولت آقای سودانی در این مرحله حساس برای ضمانت استمرار ثبات سیاسی و اقتصادی ضروری به نظر می‌رسد. همچنین گروه‌های سیاسی در عراق باید این نگاه را برای استمرار موفقیت‌های کنونی تقویت کنند که باعث می‌شود عراق نقش محوری خود را در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای به دست آورد.