محدثه جعفری
خبرنگار

 
آزمایشگاه‌ها نقش بسیار مهمی در ارائه خدمات تشخیصی و درمان دارند، به عبارتی 70 درصد از بار تشخیص برای درمان بیماری‌ها بر دوش آزمایشگاه‌هاست، اما این روزها به‌رغم تلاش برای حفظ کیفیت نتایج آزمایش‌های مردم به خاطر تحریم‌ها و کمبود منابع، این حوزه با چالش‌های بسیاری از تخصیص ارز گرفته تا تهیه کیت‌های آزمایشگاهی روبه‌رو شده‌ است. طبق آمارها حدود 6 هزار آزمایشگاه در کشور فعال است و سالانه حدود ۵۰۰ میلیون تست در آنها انجام می‌شود. به گفته متخصصان علوم آزمایشگاهی، در این حوزه نیازهای گسترده اعم از کیت‌ها، تجهیزات و مواد مصرفی وجود دارد که متأسفانه نظارت دقیقی بر نحوه تولید این اقلام نیست و زمانی که یک کیت یا تجهیز ساده در بازار کمیاب می‌شود نباید انتظار داشت کیت‌های تخصصی براحتی در دسترس باشند و این نگرانی را ایجاد می‌کند که کمبود یا تغییر در کیفیت کیت‌ها در بخش آزمایشگاهی چقدر می‌تواند در کیفیت نتایج آزمایش‌ها تأثیرگذار باشد. به همین دلیل با دکتر شهروز همتی، رئیس انجمن دکترای علوم آزمایشگاهی تشخیص طبی ایران به گفت‌و‌گو پرداختیم.
 
با توجه به چالش‌های پیش روی تهیه کیت‌های آزمایشگاهی، اکنون وضعیت به چه صورت است؟
به دلیل اینکه تکنولوژی ساخت برخی تجهیزات آزمایشگاهی مانند کمی لومینسانس، تجهیزات تشخیص مولکولی و... در ایران وجود ندارد، به ناچار این تجهیزات و تکنولوژی‌های نوین که به آنها سیستم‌های کلوز گفته می‌شود و از دقت و صحت بالایی برخوردارند از کمپانی‌های بزرگ دنیا خریداری و در آزمایشگاه‌ها مستقر شده است. به دلیل اینکه کیت‌های این تجهیزات در ایران تولید نمی‌شود باید با تخصیص ارز این کیت‌ها تهیه و در آزمایشگاه‌ها توزیع شوند و چند سالی است که به دلیل عدم تخصیص ارز کافی و نامشخص بودن وضعیت ارز تخصیصی با کمبود و در مواردی فقدان این کیت‌ها روبه‌رو هستیم و بسیاری از دستگاه‌ها به دلیل فقدان کیت در گوشه آزمایشگاه‌ها رها شده و اصطلاحاً خاک می‌خورد.
 
کمی بیشتر توضیح می‌دهید؟
آزمایشگاه برای اینکه دقیق‌ترین و صحیح‌ترین نتیجه آزمایش را گزارش کند، باید هر آزمایش را با انتخاب مناسب‌ترین تجهیزات و بهترین روش‌های آزمایشگاهی setup کند و با توجه به اینکه در کتابچه تعرفه بیش از 3 هزار تست تعریف شده، تنظیم و استقرار این تعداد تست در آزمایشگاه‌ها هزینه هنگفتی دارد. حال اگر به دلیل فقدان و کمبود کیت مدام مجبور به تغییر تجهیزات، کیت و روش باشد مجبور به پرداخت هزینه‌های بیشتری خواهد شد. از طرفی به دلیل همین مشکلات تأمین قطعات یدکی تجهیزات و نیز سرم کنترل‌ها و کالیبراتورهای معتبر نیز با چالش مواجه هستیم. عدم تأمین کیت‌های معتبر قطعاً روی کیفیت نتایج آزمایشگاهی تأثیر می‌گذارد. قطعاً کیتی که تأییدیه FDA یا CE اروپا را دارد کیفیتش با سایر کیت‌ها و معرف‌های داخلی یا چینی قابل مقایسه نیست.
 
اکنون در کشور با مشکل کیت‌های تشخیصی روبه‌رو هستیم؟
تست‌هایی که در سال‌های گذشته بسادگی و در عرض چند روز جوابدهی آن به بیمار انجام می‌شد امروز یا برخی از آنها انجام نمی‌شود یا با تأخیر انجام می‌گیرد و این موضوع خدمت‌رسانی مطلوب به مردم را با مشکل مواجه کرده است. از طرفی نظارت قاطعی نیز بر عملکرد شرکت‌های تولیدکننده داخلی نیست و برخی از شرکت‌ها از قیمت‌های مصوبی که برای آنها تعیین شده تبعیت نمی‌کنند و هنگام بالا رفتن قیمت ارز، هفتگی یا روزانه قیمت کیت‌های خود را تغییر می‌دهند. حالا فرض کنید به یک آزمایشگاه با صدها مواد مصرفی از جمله کیت و دستگاه‌ها، لوازم یکبار مصرف آزمایشگاهی و حتی نوشت‌افزار و... با یک بار افزایش قیمت ارز چه ضربه‌ای از نظر مالی وارد می‌شود، چه رسد به اینکه روزانه یا هفتگی این افزایش ادامه داشته باشد. از طرفی با افزایش قیمت ارز به واسطه تحریم‌ها و سایر دلایل این مشکل به سایر موارد هم تسری یافته و موجب افزایش اجاره ساختمان و محل، حمل‌و‌نقل و... خواهد شد که این موارد نیز مشکلاتی برای آزمایشگاه‌ها ایجاد می‌کنند.
 
کیفیت کیت‌ها در جواب آزمایش‌ها تأثیرگذار است؟
کمبود کیت‌های تشخیص آزمایشگاهی یک جنبه قضیه است و کیفیت مناسب آنها بحثی است که باید به آن توجه بیشتری کنیم. کیت‌های آزمایشگاهی ابزارهای ضروری در غربالگری و تشخیص بیماری و پایش درمان هستند. انتخاب تجهیزات و کیت‌های مناسب یک تصمیم حیاتی است که بر دقت و قابلیت اطمینان آزمایش‌ها تأثیر می‌گذارد. در مورد کیت‌هایی که الزاماً باید از خارج کشور تهیه شوند توضیح دادم که اختلال در زنجیره تأمین این کیت‌ها؛ آزمایشگاه‌ها، پزشک و بیماران را با چالش جدی مواجه کرده است. در انتخاب کیت‌های تشخیصی آزمایشگاهی به دارا بودن استانداردهای کیفیت، آخرین ویژگی‌های تکنولوژیک، مناسب بودن با تجهیزات، تکرارپذیری مناسب، سهولت استفاده و نگهداری و قیمت مناسب توجه داریم که هر کدام در کیفیت نتیجه حاصله تأثیر دارند. برخی کیت‌های تولید داخل و حتی کیت‌های وارداتی این ویژگی‌ها را دارند و برخی فاقد این ویژگی‌ها هستند.
 
آیا به خاطر بی‌کیفیت بودن کیت‌ها مجبور به آزمایش چندباره نمونه شده‌اید؟
 بله. همیشه از این موضوع انتقاد کردم که علت کمبود یا تأخیر در دریافت کیت‌ها توسط آزمایشگاه‌ها مربوط به سیاست‌های مسئولان است که شرکت‌های واردکننده را با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو کرده و این پروسه بسیار پیچیده و زمانبر است که می‌توانید پای درد دل شرکت‌ها هم بنشینید. از طرفی توجه کنیم که از یک کیت خاص به اندازه نیاز همه آزمایشگاه‌های کشور وارد نمی‌شود و مثلاً دو یا سه برند کیت‌های یک تست را وارد می‌کنند که به اندازه نیاز کشور نیست. وقتی کمبود ایجاد شد دو موضوع متصور است؛ یا آزمایشگاه از کیت‌های داخلی استفاده می‌کند که قطعاً محدوده طبیعی و سنجش و حساسیت و ویژگی آن با کیت اروپایی متفاوت است و قطعاً نتیجه حتی در بهترین شرایط یکسان نخواهد بود یا آزمایشگاه مجبور است از کیت‌های قاچاق استفاده کند. اما آنچه قابل توجه است اینکه شماره سریال این کیت‌ها با شماره سریال کیت‌های توزیع‌شده یکسان و مشخص است که منشأ توزیع داخلی دارد.
 
آزمایشگاه‌ها ویژگی کیت‌های دریافتی را صحه‌گذاری می‌کنند؟
کیت یک سری ویژگی‌هایی دارد که تولیدکننده موظف به رعایت آن است. آزمایشگاه وقتی کیت به دستش می‌رسد باید ویژگی‌های کیت را صحه‌گذاری کند که دستورالعمل خاص خود را دارد و بلافاصله مشخص می‌شود که کیت اعتبار لازم برای انجام آزمایش را دارد یا خیر.
تکنولوژی‌های جدید و تجهیزات آزمایشگاهی هوشمند، به دلیل دقت و سرعت بالا در نمونه‌برداری و تحلیل، از اهمیت بالایی برخوردار هستند.

برش

 به‌روزرسانی دستگاه‌های آزمایشگاهی چقدر می‌تواند در نتیجه آزمایش‌ها مؤثر باشد؟
دستگاه‌های آزمایشگاهی قدیمی معمولاً دارای محدودیت‌هایی هستند که می‌تواند تأثیر منفی روی دقت و صحت نتایج آزمایش‌ها داشته باشد. برخی از این محدودیت‌ها شامل ناتوانی در انجام آزمایش‌های پیچیده و حساس، عدم دقت کافی در اندازه‌‌گیری و تعیین مقادیر آزمایش‌‌ها، عدم قابلیت اتصال به شبکه‌های اطلاعاتی و سامانه‌های مدیریتی، نیاز به نگهداری و تعمیرات مکرر و هزینه‌‌بر برای تعمیر و نگهداری، عدم قابلیت ارائه نتایج به صورت خودکار و نیاز به انجام دستی، عدم قابلیت تعویض و به‌‌روزرسانی سریع و آسان و عدم قابلیت انطباق با تغییرات فناوری و پیشرفت‌های علمی است. بنابراین زمانبر بودن، هزینه بالای نگهداری و تعمیر، نیاز به نیروی انسانی بیشتر و عدم قابلیت انجام تست‌‌های گسترده توسط دستگاه‌های قدیمی ممکن است زمینه‌ساز مشکلات متعددی شود.