سعید فلاح فر

پژوهشگر هنر

معماری و بناهای تاریخی یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری محسوب می‌شوند. از طرفی معماری را باید مرجع مستند فرهنگی، هنری و اجتماعی محسوب کرد. معماری از سویی ریشه در تاریخ دارد و از سوی دیگر می‌تواند نماد وضعیت معاصر هر تمدنی باشد. معماری حاوی اطلاعات ارزشمندی از «چه بودیم» تا «چه هستیم» در همه جوانب فرهنگی، زیبایی‌شناختی، اقتصادی، فناوری و حتی سیاسی است. معماری در علوم انسانی و مطالعات تاریخی و فرهنگی، تنها یک فضای محدود و معین شده یا سقف و سرپناه نیست و حسب موقعیت و جهان‌بینی، مفاهیم تأویل‌پذیری در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. به همین ترتیب، موضوع «معماری» در ادوار مختلف و به معانی متنوع مورد توجه عکاسان قرار گرفته است. گاهی به عنوان «ابژه» و گاهی هم به عنوان «سوژه.» گرایش به هر یک از این مواجهات می‌تواند نتایج متفاوتی داشته باشد؛ همان‌طور که فرضیات چیستی و چرایی معماری در دیدگاه عکاسان، می‌تواند به وسعت محتویات و کارکردهای معماری باشد. آیا معماری یک شیء تنها و مستقل است یا بخشی از زمان، جان و حیات یک جامعه فعال؟ آیا بناهای تاریخی یک شیء موزه‌ای و منجمد هستند یا کارکردهای زنده و معاصر دارند؟ آیا معماری متعلق به خود است یا جزئی از یک فرایند کلی از نظام زیستی است؟ اینها سؤالاتی است که اهمیت یا چگونگی پاسخ به آنها در سرنوشت عکس‌های عکاسان تأثیر واقعی دارد.
عکاس‌های علاقه‌مند به معماری با اهداف و خواست‌های گوناگون و سطوح مختلفی از «درک معماری»، از یک اثر معماری عکاسی می‌کنند. این عکس‌ها ممکن است کارکردهای تبلیغاتی برای جذب گردشگر داشته باشند؛ در این صورت، معیارهای ارزشگذاری یک عکس معطوف به جاذبه‌های بصری یا حداکثر القای حس هیجان‌انگیزی در فضا خواهد بود. بدیهی است چنین عکس‌هایی، تعهد چندانی نسبت به انعکاس واقعیت معماری، به عنوان یک سند علمی یا پرهیز از حذف و اضافات و ترفندهای اغراق‌آمیز عکاسی ندارند. معمولاً آنچه در این عکس‌ها مورد تحسین قرار می‌گیرد، همان شکوه و زیبایی اثر تاریخی و مهارت فنی ثبت عکس است، نه جهان‌بینی عکاس. اغلب این عکس‌ها، غیرمنحصر و قابل تکرار هستند. گاهی مراتب اصالت، تشخص و شناخت معماری در بعضی از این عکس‌ها آنچنان تنزل پیدا می‌کند که تفاوت نگاه دو عکاس به یک موضوع عکاسی معماری از اندکی اختلاف بی‌معنا در فاصله و ارتفاع دوربین، کیفیت فنی عکاسی، جابه‌جایی چند تکه ابر در زمینه بنا و... فراتر نمی‌رود. به عبارتی در این دست عکس‌ها، خبری از هویت و تحلیل عکاس به چشم نمی‌خورد. (اگر چه در مواردی انتخاب آگاهانه همین جزئیات می‌تواند درآمیخته با مفاهیم معماری باشد.) اما گاهی با وجود وحدت موضوع عکاسی، نگاه و هویت فردی عکاس هم ـ‌در متن و فرامتن‌ـ به یک نقش اساسی در عکس تبدیل می‌شود.
گاهی عکاسی می‌تواند برای کمک به روند تکمیل و اصلاح یک بنا یا «نقد حین ساخت» مورد استفاده قرار بگیرد. معماری می‌تواند بهانه‌ای برای عکاسی در سایر ژانرهای عکاسی یا نمایش دغدغه‌های شخصی عکاس باشد. با این تقسیم‌بندی می‌توان از عناوین «عکاسی از معماری»، «عکاسی در فضای معماری»، «عکاسی برای معماری»، «عکاسی معماری» و... استفاده کرد. عکس‌هایی با موضوع معماری ممکن است نظر به ثبت و مستندسازی اثر معماری دیدگاه‌های فنی یا زیباشناختی داشته باشند. گونه‌ای از عکس‌های معماری ممکن است با نگاهی ستایش‌آمیز یا انتقادی به ثبت و بررسی همه‌جانبه اثر معماری بپردازند.