چه کسی به پردیسان می رود؟
چهار گزینه ریاست سازمان حفاظت محیط زیست به پرسشهای کنشگران، فعالان و کارشناسان پاسخ دادند
شینا انصاری
متولد ۱۳۵۱
کارشناس-کارشناسی ارشد رشته مهندسی کشاورزی-دکترای مدیریت محیط زیست
سرپرست اداره محیط زیست ری و تهران
معاون اداره کل محیط زیست استان تهران
معاون فنی اداره کل محیط زیست
استان البرز
مدیرکل دفتر پایش فراگیر آلودگی
سازمان حفاظت محیط زیست
مدیرکل محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران
یوسف حجت
متولد 1335
کارشناس-کارشناسی ارشد
دکترای مهندسی مکانیک
عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس
مؤسس و رئیس دانشکده مهندسی مکانیک تربیت مدرس
رایزن علمی ایران در چین، ژاپن و کره جنوبی
معاون وزیر صنایع
معاون سازمان حفاظت محیط زیست
مدیر عامل شرکت قطارهای مسافری رجا
حمید ظهرابی
متولد 1352
لیسانس کشاورزی- فوق لیسانس مدیریت محیط زیست- دانشجوی دکترای تنوع زیستی
کارشناس محیط طبیعی استان کهگیلویه و بویر احمد
کارشناس محیط زیست استان فارس
مدیر کل محیط زیست استان سمنان، فارس و اصفهان
معاونت محیط زیست طبیعی
و تنوع زیستی
حسینعلی ابراهیمی کارنامی
متولد 1351
لیسانس منابع طبیعی، کارشناسی ارشد
و دکترای جغرافیای برنامه ریزی شهری
کارشناس منابع طبیعی سمنان
رئیس اداره محیط زیست شاهرود
مدیر کل محیط زیست سمنان
استان فارس، مرکزی و مازندران
جانشین فرماندهی یگان
حفاظت از منابع طبیعی و آبخیزداری
حوزه شمال کشور
ضرورت اجرای آمایش سرزمینی
حسینعلی ابراهیمی کارنامی یکی از نامزدهای راهیافته به مرحله نهایی انتخاب رئیس سازمان حفاظت محیط زیست دارای ۲۸ سال سابقه محیط زیستی است. ابراهیمی درباره راهکارهای خود برای برونرفت از چالشهای محیط زیستی کنونی کشور بر ضرورت برنامهریزی براساس آمایش سرزمین در حفظ محیط زیست تأکید کرد و گفت: تأمین بودجه این امر به عهده سازمان برنامه و بودجه است اما پیگیری آن مربوط به سازمان محیط زیست میشود. او یکی از مشکلات فعلی کشور را مسأله آب و خاک دانست و از اجرایی و عملیاتی نشدن کنترل هوشمند بر چاهها خبر داد.
کارنامی با اشاره به چالش تأمیننشدن حقابه تالابها گفت: باید جلوی سدسازی برای تأمین آب و کشاورزی را بگیریم چون در شرایط کنونی این کار ضرورتی ندارد. کشاورزی ما هوشمند نیست و نباید به هر قیمتی با هر تقاضایی در حوزه کشاورزی موافقت کنیم.
او سوءاستفاده از قوانین مدیریتی آب را یکی از مهمترین مشکلات این حوزه عنوان کرد و گفت: اجاره دادن بستر رودخانهها، بلای سازمان محیط زیست شده است. در کنار این مشکلات، آییننامههایی در این زمینه وجود دارند که محیط زیستی نیستند و باید ابطال شوند.
کارنامی بر ضرورت اجرای هرچه سریعتر قانون پسماند تأکید کرد و افزود: باید برنامههای جدیدی در حوزه مدیریت آب، جلوگیری از آلودگی خاک و آب و مسأله پسماند ارائه کنیم. در کنار اینها باید تعامل بیشتری با دستگاه قضا داشته باشیم و بر اجرای درست قوانین نظارت بیشتری کنیم.
کارنامی توسعه طرحهای آبخیزداری را مهمترین موضوع بحث فرسایش خاک برشمرد و گفت: لازم است میان دام و مرتع تعادل برقرار کنیم و جلوی تغییر اراضی جنگلی را بگیریم. او راهحل فرونشست بهعنوان یکی از مهمترین مشکلات کنونی محیط زیست را جلوگیری از برداشت بیرویه آب دانست.
حرکت به سمت حکمرانی محیط زیستی
حمید ظهرابی معتقد است حل چالشهای فعلی بدون تغییر در رویکردهای حال حاضر، غیرممکن است. بنابراین ضروری است که به سمت حکمرانی محیط زیستی و گفتمان محیط زیستی برویم. ظهرابی خود را متعهد به نقش مردم به حفاظت از محیط زیست معرفی کرد و گفت: اگر طرحها در محیط زیست با منافع مردم در تضاد باشند به نتیجه نخواهیم رسید. او مدعی است که توانسته با تکیه بر مشارکت مردم طرح حفاظت از تالاب گاوخونی را به موفقیت برساند. وی همچنین افزود: موفق شدیم فقط با ابزار مطالبهگری و تقویت آن، تعداد روزهای آلوده را به یکسوم کاهش دهیم.
ظهرابی معتقد است، افزایش مشارکت مردم، شفافیت اطلاعرسانی و اعتمادسازی راهحل بسیاری از مشکلات است چرا که سازمان ضعفهای بسیار زیادی دارد. همچنین مشارکت مردم در اداره پارک ملی گلستان موضوعی بود که با مقاومت بسیار زیادی در ابتدا روبهرو شد اما بعد از اجرا نتایج مؤثر آن بر همگان روشن شد. او معتقد است، میتوان بسیاری از مشکلات کنونی اعم از آلودگی خاک، آب وهوا را با رویکرد مشارکتی بهبود بخشید.
ظهرابی توجه به اقتصاد محیط زیست را یکی از مهمترین محورهای کلی برنامه خود عنوان کرد و گفت: باید گزارش اقدامات محیط زیستی خود و دیگر دستگاهها را به مردم ارائه کرده و در کنار آن بر فعالیت دیگر سازمانها نیز نظارت کنیم. همچنین تقویت سازمان محیط زیست و برطرف کردن نقاط ضعف آن و بهبود معیشت کارکنان از دیگر برنامههای بنده است.
ضرورت همراه کردن مردم
یوسف حجت با اشاره به چند سیاست کلی برای مدیریت محیط زیست گفت: اولین اصل همراه کردن مردم با محیط زیست است. ما باید سازمانی داشته باشیم که ۸۵ میلیون پرسنل داشته باشد. همچنین تنویر افکار عمومی و حتی مسئولان اهمیت بسزایی دارد. در حال حاضر نه فقط مردم بلکه خیلی از مسئولان هم نسبت به مسائل محیط زیستی آگاهی ندارند که باعث میشود تا تصمیمات خطرناکی بگیرند.
حجت افزود: یکی دیگر از سیاستهای اصلی تعامل و همکاری با سایر قوا است که این موضوع در عین اقتدار و پایبندی به خطوط قرمز محیط زیست باید انجام شود. برای مثال در زمان معاونت بنده در سازمان محیط زیست تلاش کردم تا با تعامل با خودروسازها وضعیت استانداردهای آلودگی را بهبود دهم که این اتفاق هم افتاد.
او بر مسأله اقتصاد سبز تأکید کرد و افزود: یعنی بتوانیم به ارزش اقتصادی زیستبوم پی ببریم که در حال حاضر برعکس این موضوع اجرا میشود چون صدمهزدن به محیط زیست اقتصادیتر از حفاظت از آن است.
حجت با بیان این که یکی از مهمترین اهرمهای سازمان محیطزیست سازمانهای مردمنهاد هستند، گفت: این نهادها گاه قدرتمندتر از خود سازمان عمل میکنند. درعین حال لازم است به قوانین پایبند باشیم و قوانین ناکارآمد را اصلاح کنیم. همچنین او بر حضور فعال در مجامع بینالمللی نیز تأکید کرد. او با اشاره به موضوع آلودگی هوا بهعنوان یکی از مهمترین چالشهای محیط زیستی گفت: برخی تصور میکنند بخش عمده آلودگی در شهرهای بزرگ به اگزوز خودروها برمیگردد درحالیکه در خیلی از موارد این موضوع بهخاطر لنت، لاستیک و مسائل دیگر است، ازاین رو باید به سمت علمی حل کردن مسائل برویم.
حجت با تأکید بر حفاظت از خاک و جنگلها گفت: باید هرچه سریعتر قانون مدیریت پسماند را اجرا کنیم و به مسأله توسعه گردشگری طبیعی و محیط زیست دریایی نیز توجه کنیم. باید تعامل لازم با دیگر دستگاهها را برای تأمین منابع مالی سازمان و تقویت معیشت کارکنان مدنظر داشته باشیم. کشور ما در شرایط کنونی ظرفیت سدسازی ندارد و نباید اجازه مجوز جدیدی بدهیم. لازم است مدیریت آب را تقویت کنیم تا سفرههای آب زیرزمینی و آب سطحی با مشکل مواجه نشود.
حل ناترازی آب و انرژی
شینا انصاری یکی از مهمترین مسائل را ناترازی آب و انرژی دانست و گفت: تأمین پایدار سوخت پاک، اجرای کامل قانون هوای پاک و کنترل گرد وغبار از مهمترین مشکلات کنونی است. انصاری، تخصیص حقابه تالابها را راهکار جلوگیری از گسترش گرد وغبار دانست.او با تأکید بر استفاده از ظرفیتهای بخش خصوصی و افزایش مسئولیتهای اجتماعی، بهکارگیری شفافیت را باعث حکمرانی خوب محیط زیستی دانست و گفت: باید در سازمان و در دولت در راستای شفافیت، قانونمحوری و پاسخگویی حرکت مؤثری داشته باشیم. همچنین موضوع دسترسی آزاد به اطلاعات از اهمیت بسزایی برخوردار است.
انصاری با تأکید بر ضرورت افزایش حمایتهای حقوقی و قضایی از محیطبانان، بر ایجاد ساختار شفاف، حل تعارض منافع در محیط زیست، تقویت همکاریهای ملی و استفاده از سیاستهای تشویقی تأکید کرد.
او استفاده از تجارب دنیا در حوزه محیط زیست، مدیریت پسماند، فاضلاب، تقویت جایگاه صندوق ملی محیط زیست و افزایش سرمایهگذاری در کسبوکارهای سبز را مهمترین موضوعات مورد توجه خود اعلام کرد.
طرح کاشت یک میلیارد درخت
حجت به اثرات مثبت کاشت درخت در کاهش آلودگی هوا و شاخص آلودگی طی 6 ماه دوم سال اشاره کرد: بخش زیادی از آلودگی به منشأ گرد وغبار طبیعی بازمیگردد. اگر همه خودروها برقی و درب کارخانهها بسته شود باز گردوغبار طبیعی وجود دارد. کاشت درخت باتوجه به منابع آبی محدود باید حساب شده باشد.
به گفته حجت، اولین اقدام باید شناسایی منشأ آلودگی است. مثلاً موتور خودروهای بنزینی مقصر اصلی آلودگی نیست ولی تردد زیاد آنها باعث سایش لنت و سایش آسفالت میشود. موتور خودروهای دیزلی اما شدیداً آلاینده است. یعنی سهم آلودگی غیراگزوزی بسیار زیاد است.
نگرانی برای حیات وحش
ظهرابی درباره بندهای نگران کننده واگذاری مناطق حفاظت شده به شرکتهای بهرهبردار و سرنوشت حیات وحش در آییننامه مشارکت در حفظ محیطزیست طبیعی و کسب وکار مصوبه دولت گفت: یک بازنگری باید روی آن انجام شود. برخی بندها خوب است ولی برخی باید شفاف شود. حفاظت باید مثل همه دنیا امروزی شود. مناطقی را که تحت حفاظت محیطزیست نیست باید با مشارکت مردم و سرمایهگذاری روی بخش خصوصی تقویت کنیم.
ظهرابی با تأکید بر اهمیت تنوع زیستی گفت: از سیاستهای اصلی کنوانسیون تسهیم عادلانه، منافع حاصل از تنوع زیستی است. اگر جوامع بومی و محلی را در حفاظت مشارکت دهیم و برایشان سهمی قائل شویم، چرخ اقتصادی فعالیتهای حفاظتی به گردش درمیآید. مردم، بخش خصوصی و مشارکت مردمی در بیشتر نقاط جهان حفاظت از تنوع زیستی را انجام میدهند.
سدسازی و انتقال آب
ابراهیمی کارنامی گفت: امروزه سدسازی در دنیا منسوخ شده است و این دغدغه بسیار بجاست. سدسازی استان فارس، تالابهای طشک و بختگان را قربانی و خشک کرد. راهکار فقط مدیریت مصرف در مقصد است. متأسفانه در دورههای مختلف نمایندگان مجلس یا مجموعههای دیگر برای رضایتمندی آنی، آتیه مردم و کشور را به خطر انداختهاند. انتقال آب بین حوضه و سدسازی مشمول ارزیابیهای بسیار دقیق و گسترده زیست محیطی است. کمیته ارزیابی باید با حضور دستگاههای دیگر تقویت شود و فقط سه دستگاه تصمیم نگیرند. ارزیابی آنقدر باید علمی باشد که بتوان به بخش متقاضی، مستند، مستدل و متقن پاسخ دهیم. درباره انتقال بین حوزهای آبهای داخلی قطعاً مخالفیم مگر ضرورت خاص درحد آب شرب باشد.
شینا انصاری هم مدیریت آب را بسیار مهم دانست و گفت: این مبحث برای حدود سه دهه از سال ۱۳۷۳ تاکنون، موضوع ارزیابیهای اثرات محیط زیستی قرار گرفته است. از مهمترین موضوعات پروژههای ارزیابی در اغلب موارد پروژههای انتقال آب بین حوضهای است که سازمان محیطزیست به آنها مجوزی نداده و تعیین تکلیف نشدهاند. بخش اعظمی از این پروژهها در سنوات قبل، بدون اخذ مجوز، پیشرفتهایی فیزیکی داشتهاند. حالا در سنوات گذشته آییننامه و کارگروهی تشکیل شد تا با حضور نمایندگان ذیمدخل آنها را تعیین تکلیف کنند.
انصاری همچنین رابطه مالی میان مشاور و کارفرما را مشکلی اساسی خواند و افزود: البته سازمان برای همه اینها راهکارهایی ارائه داده است. برای مثال در پروژههایی که سازمان مجوز میدهد بحث مدیریت پایش و نظارت باید دنبال شود. نکته دیگر بحث ایستادگی در مقابل مطالبات سایر دستگاههاست. نیازمندیم که یک شبکه ارتباطی قوی فراسازمانی، فرانهادی و با مهارت اقناع کنندگی داشته باشیم.
حجت گفت: سازههای آبی و سدها با انتقال آب بین مناطق مختلف صدمات غیرقابل جبرانی به محیطزیست میزنند. از طرفی باید برای مردم آب تأمین و ذخیره کنیم. در حال حاضر به اندازه کافی سدوسازههای آبی داریم و به موارد جدید نیازی نیست. مخصوصاً برای صنعت و کشاورزی.
ظهرابی با اشاره به اثرات نامطلوب سدسازی روی محیطزیست گفت: رودخانه و تالابهایی که در پایین دست سدها هستند همگی خشکیدهاند. قطعاً میتوان گفت فقط مکانهایی، تالاب زنده دارند که هنوز سدی در حوضه آن ساخته نشده و این گواه همه چیز است. دشتهای سیلابی کشور اکنون به منشأ بزرگ گردوغبار تبدیل شدهاند. شوری خاک و تأثیراتش بر تنوع زیستی از آثار اقتصادی و اجتماعی غیرقابل جبران سدسازی است. دیگر امکان توسعه این فعالیت در کشور وجود ندارد. بسیار فراتر از ظرفیت اکولوژیکی کشور آب مصرف کردهایم. از حدود 103-104 میلیارد مترمکعب آب، بالای ۹۰ درصد آب قابل بهرهبرداری را مصرف میکنیم. بالای ۵۰ درصد مصرف، یعنی وارد بحران شدهایم. شرایط از این مرحله به بعد وارد آسیب شده و دیگر راهی وجود ندارد. این روند باید متوقف و نظارتها و کنترل بیشتری انجام شود. حقابههای محیط زیستی سدها باید خیلی جدی از وزارت نیرو مطالبه شود.
اقتدار محیط زیست
ابراهیمی کارنامی گفت: اگر توانستیم در گذشته جلوی پروژه مخربی که محیطزیست را تحت تأثیر قرارمیداد بایستیم، زیر بار فشار استانداری و زیرمجموعههای دیگر و نمایندگان نرویم حتماً در سطوح بالاتر هم میتوانیم چنین کنیم. البته مهم روش گفتوگو و مذاکره است. عافیتطلبی کردن هم بدترین آفت مدیریتی است که ما را به انزوا میکشاند. او درباره رویکرد فرادستگاهی سازمان گفت: رئیس سازمان محیطزیست، هم معاون رئیس جمهور و هم عضو هیأت دولت است. به لحاظ هماهنگی و کمک باید در منظومهای از دستگاههای حاکمیتی و دولتی نقش آفرینی کنیم. همه ارگانها باید از محیطزیست تأسی کنند. بیشتر باید رویکرد همراهی داشته باشیم تا دفاع.
شینا انصاری پاسخ داد: باید شبکه ارتباطی قوی، فراسازمانی، عملگرا و در عین حال پایبند به حاکمیت قانون داشته باشیم. اقتدار از نظر من به عوامل مختلفی همچون بنیه و بدنه کارشناسی وابسته است و لزوماً داشتن شخصیت سیاسی نیست. تیم مدیریتی قوی، با مستندات و ادله قوی هنگام تعارضات میتواند از محیطزیست دفاع کند و بتواند همراهی نهادهای فرابخشی و حاکمیتی را فراهم آورد. با این رویکرد طی دوران حرفهای خود چه زمانی که سرپرست اداره بودم و چه معاون کل، توانستم موضوعات محیط زیستی را پیش ببرم و از وقوع تعارضات و مشکلات جلوگیری کنم. وقتی سرپرست ری بودم، توانستم چالش آلودگی نفتی تهران را با رایزنی و مطالبه از وزیر نفت پیگیری کنم و برنامه مدیریتی بگیرم. زمانی که هنوز بحث دادسرای اختصاصی جرایم محیط زیستی مطرح نبود در تهران این موضوع را پیگیری کردیم و احکامی قوی برای انتقال واحدهای آلاینده گرفتیم؛ مثل ریختهگری ایرانخودرو. در کرج هم موضوع حقابه رودخانه حفاظت شده کرج را بین سالهای ۸۹ تا 99 پیگیری کردیم. پس باید با اتکا به پشتوانه کارشناسی و باور قانون بر موضوعات و مشکلات پافشاری مقتدرانه کنیم.
انصاری درباره بحث حقابه محیطزیست میگوید: باید ظرفیتهای مناطق را بسنجیم و ذینفعان را در نظر بگیریم. حتی تعارضات، معیشت جوامع محلی و موضوعات موجود، همه عوامل و جوانب باید سنجیده، پیگیری و مطالبه شود. او درباره موضوع ارزیابی محیط زیستی و تجربیاتش هم مثالهایی زد: در استان البرز زمانی که معاون فنی اداره کل محیطزیست بودم مخالفت خود درباره احداث تونل انتقال آب تهران به کرج را مطرح کردم و جلوی خشک شدن ۲۵ کیلومتر از رودخانه حفاظت شده کرج را گرفتم. همچنین با مخالفت با احداث جاده اتصال البرز برای خروج طالقان از بنبست، توانستیم جلوی آنرا بگیریم. در حوزههای دیگر مانند پالایش آلایندهها، راهکار، برون سپاری است. پالایش آلایندهها را به آزمایشگاههای معتبر سپردیم ولی در بحث حذف رابطه مالی بین صنعت و آزمایشگاه حتماً باید پیگیری و سازکاری پیشبینی کنیم. البته در مقطعی کار را با صندوق ملی محیطزیست پیش بردیم. اما انجام اینها قطعاً 100 روزه امکانپذیر نیست. حجت درباره حفظ اقتدار محیطزیست گفت: بسیاری از خودروسازان حتی تلفن سازمان را جواب نمیدادند. طی 8 سال سابقهام با ایجاد تعامل، آنان برای حل مشکلات از سازمان مشورت، کمک و مهلت میخواستند. در نهایت خودروهای بدون استاندارد به استاندارد یورو۲ تبدیل شدند و خودروهای کاربراتوری، انژکتوری و برخی خودروها نیز به کاتالیست مجهز شدند.
حجت باهشدار درباره طرز تفکر سنتی و پوسیده که محیطزیست را مانع توسعه میداند گفت: تعامل و ایجاد انگیزه درونی برای حفظ محیطزیست همه کارها را پیش میبرد. او مثال میزند: در زمان من تا شعاع ۱۲۰ کیلومتری تهران تقریباً به شکل 100درصدی قوانین آلودگی هوا اجرا شد. شمارهگذاری اتوبوس دیزلی را ممنوع کردیم. مشکل آلودگی اتوبوسهای دیزلی شرکت واحد را حل کردیم و کسی نتوانست آنها را در تهران شمارهگذاری کند.
ظهرابی درباره تحقق اقتدار سازمان، گفت: برگشتن به جایگاه حاکمیتی سازمان با کارشناسان قوی محقق میشود. هرجا ساختار سازمان اجازه دفاع فنی کارشناسان و ارائه اظهارنظرهای علمی توجیهپذیر نداده به ضررش شده است. سازمان باید به جای پلیس به مشاور توسعه پایدار تبدیل شود.
انتخاب معاونان براساس خرد جمعی
شینا انصاری با اشاره به اینکه خودش وابسته به هیچ تشکل سیاسی نیست و اولین فعالیت سیاسیاش در این دوره انتخاباتی بهعنوان مسئول کمیته محیطزیست ستاد پزشکیان بوده است گفت: حتماً نگاهم برای تیم مدیریتی نگاه درون سازمانی است. از توانمندی متخصصان داخل مجموعه استفاده خواهم کرد. مطرح نبودن مسائل سیاسی و تمرکز بر شایستگیها و تخصص افراد اهمیت دارد. وقتی در سطح سازمان کمیته مشورتی شکل گرفته، ما هم داخل مجموعه از این خرد جمعی استفاده میکنیم و از توان داخلی با اولویت استفاده میکنیم؛ البته مشروط به شاخصهایی مثل پاکدستی، تخصص، تجربه و کارهای مشارکتی است.
ابراهیمی کارنامی درباره انتخاب مدیران بر اساس خرد جمعی گفت: خرد جمعی بعدها خودش را ملزم به پاسخگویی درقبال انتخابش خواهد دانست و کمک خوبی به رئیس سازمان است. درباره بحثهای سازند محور یا فشار به محیط زیست هم اگر واقعاً ظرفیت مردم، تشکل و رسانهها را فعال کنیم به ما کمک خواهندکرد. با دانستن روش گفتوگو وظرفیتهای قانونی میتوانیم جلوی پروژههای مخرب را بگیریم. باید نظرات افراد را دخیل کنیم تا مقابل تخریب محیطزیست بایستند.
ابراهیمی کارنامی درباره تجربیات عینی در مقابله با پروژه ها و طرحهای مخرب عمرانی، توسعه پالایشگاه ۱۲۰هزار بشکهای شیراز کنار شهرستان زرقان را مثال زد و گفت: اگر این پالایشگاه احداث میشد سلامت عمومی مردم و زیستمندان تهدید میشد. آقای روحانی شبانه این پروژه را کلنگ زنی کرد و فردایش ما با استفاده از ظرفیت تشکلها، دستگاه قضایی و هماهنگی که به وجود آوردیم جلوی این پروژه را گرفتیم. آن زمان خانم ابتکار رئیس سازمان بود و ما را همراهی کرد. با روشهای خاص خود آن پروژه را متوقف کردیم. مثال دیگر فعالیت 8 معدن در دماوند بود که موفق شدیم با استفاده از ظرفیت انجیاوها آنرا متوقف کنیم.
ابراهیمی کارنامی گفت: اوایل که مدیر کل شده بودم بحث جاده ابر شاهرود به شیرین آباد در علیآباد گرگان مطرح بود. آن زمان از انجیاوها خواهش کردیم حتی علیه خودم شعار بدهند تا بتوانیم جلوی این پروژه را بگیریم و موفق شدیم. او درباره بحث فساد اداری هم معتقد است ارتباط کارشناس با ارباب رجوع باید قطع شود و این طرح حتماً شدنی است. بحث نظارت بر عملکرد سازمانها باید عملیاتی شود و هیچگونه اغماضی نباید در کار باشد. همچنین به اعتقاد ابراهیمی باید علاوه بر ظرفیتسازی از ظرفیتهای داخل سازمان استفاده شود. تجربههای گرانسنگ و گرانبها نشان داده که متأسفانه در برخی زمانها این ظرفیتها مغفول ماندهاست. باید مدیر کل مشارکت را از تشکلها انتخاب کنیم و دوستان کاندیدا شوند. حتماً بررسی میشود و نظر ما هم این است که اگر آنها بیایند اتفاقاً ارتباطات ما با تشکلهای مردم نهاد برای تحقق حفاظت از محیطزیست قویتر میشود.