آیین‌های عزاداری محرم؛ از چهل منبر تا نخل‌گردانی
ایران در عزای حسین(ع)
ایران این روزها حال و هوای دیگری دارد؛ عاشقان و دلدادگان حسینی با نصب بیرق عزا بر سردر مساجد، تکایا، اماکن مذهبی، منازل و... در ماتم سرور شهیدان و ۷۲ تن از یاران باوفای آن حضرت به سوگ نشسته و در تلاشند با عزاداری با آن امام رئوف تجدید پیمان و همدردی کنند. «طشت‌گذاری»، دسته‌های «شاخسی واخسی»، «علم‌بندان»، «چهل منبر»، «نخل‌گردانی» و... تنها نمونه ای از انبوه مراسم عزاداری است که مردم شهرهای مختلف ایران در عزای سید و سالار شهیدان انجام می‌دهند.
ایران این روزها حال و هوای دیگری دارد؛ عاشقان و دلدادگان حسینی با نصب بیرق عزا بر سردر مساجد، تکایا، اماکن مذهبی، منازل و... در ماتم سرور شهیدان و ۷۲ تن از یاران باوفای آن حضرت به سوگ نشسته و در تلاشند با عزاداری با آن امام رئوف تجدید پیمان و همدردی کنند. «طشت‌گذاری»، دسته‌های «شاخسی واخسی»، «علم‌بندان»، «چهل منبر»، «نخل‌گردانی»، و...» تنها نمونه ای از انبوه مراسم عزاداری است که مردم شهرهای مختلف ایران در عزای سید و سالار شهیدان انجام داده و هر کدام با توسل به آیینی دیرینه، سلوک گذشتگان خود را در مسیر اقامه عزای حضرت سیدالشهدا(ع) ادامه می‌دهند.
عزاداری «شاه حسین وا حسین»
در آذربایجان
مردم آذربایجان‌شرقی از چند روز مانده به ماه محرم با نصب پرچم‌های سیاه و نمادهای گوناگون، در عزای حسینی شرکت کرده و آیین‌های عاشورایی را با شور و شوق خاصی برگزار می‌کنند. از مهم‌ترین آیین‌های عزاداری در این استان می‌توان به دسته‌های شاه‌حسین‌گویان (شاه حسین، وای حسین)، علم‌بندی، مراسم «شمع پای لاماخ (توزیع شمع)، «خیمه سوزانی»، مراسم «گرداندن اسب ذوالجناح»، «شبیه‌خوانی»، پخش نذری و… اشاره کرد. شاخسِی واخسِی (شاه حسین، وا حسین) یا مراسم شاه‌حسین‌گویان، یکی از آیین‌های عزاداری در ماه محرم در تبریز و چند شهر اطراف است که به طور گسترده در تبریز از چند روز مانده به ماه محرم تا ظهر عاشورا برگزار می‌شود. در این مراسم گروهی چوب به دست با حرکاتی هماهنگ (بالا و پایین آوردن چوب‌ها)، عبارت شاخسی واخسی را تکرار می‌کنند. مراسم «شاخسِی واخسِی» عملی نمادین در اعلام وفاداری یاران امام حسین(ع) در شب عاشورا در کنار خیمه آن امام بزرگوار محسوب می شود.
سوگواری محرم در «خراسان‌رضوی»
مراسم خطبه‌‌خوانی در حرم مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع) هر سال دو بار برگزار می‌شود؛ یک‌بار در شب شهادت سالار شهیدان و دیگری در شب شهادت ثامن‌‌الائمه حضرت امام علی بن موسی‌الرضا(ع).
در این مراسم همه خدمه آستان قدس رضوی شمع به دست می‌گیرند و مراسم خاصی در صحن انقلاب با حضور مردم و دسته‌های عزاداری برگزار می‌کنند.
پخش نذورات میان عزاداران بخصوص شله نذری که مخصوص مردم مشهد است و در هیچ کدام از شهرهای ایران طبخ نمی‌شود هم از آداب و رسوم زیبای مردم مشهد در این ایام است. هر سال عده بسیاری از شهرها و کشورهای مختلف در ایام محرم به مشهد می‌آیند تا از نزدیک این سنت آیینی را مشاهده و در تهیه آن ایفای نقش کنند.
«طشت‌گذاری» در زنجان
زنجانی‌ها چند روز مانده به حلول ماه محرم، آیین طشت‌گذاری را در شماری از مساجد، حسینیه‌ها و تکایای زنجان و برخی شهرهای استان برگزار می‌کنند.
در این آیین‌ها عاشقان اباعبدالله و دوستداران اهل بیت عصمت و طهارت با قرار دادن طشت آب در چهار گوشه مساجد و مداحی برای امام حسین(ع) و شهدای کربلا، آغاز رسمی ایام سوگواری را اعلام می‌کنند. همچنین حرکت دسته‌های عزاداری حسینیه اعظم و زینبیه زنجان با شرکت گسترده اقشار مختلف مردم سیاهپوش و سوگوار، در عصر هشتم و یازدهم ماه محرم به آیین‌های گرامیداشت یاد شهیدان کربلا جلوه و شکوه خاصی می‌بخشد.
موکب عزاداران حسینی حسینیه اعظم زنجان با تجمع چند هزار نفری در خیابان اصلی شهر زنجان، صحنه‌های بی‌بدیلی را خلق می‌کنند؛ مراسمی که در آن دست‌های چندین هزار نفری عزاداران به سوی آسمان بلند شده و همه لبیک‌گویان یا «ابوالفضل» سر می‌دهند.
«علم‌بندان» در بیرجند
مراسم سنتی عزاداری بیرجند در ماه محرم علم‌بندان است که تا امروز نسل به نسل انتقال یافته است. این مراسم که بیش از 100 سال قدمت دارد در روزهای مختلف دهه اول محرم از جمله شب یا روز اول، دوم، سوم، چهارم و هفتم ماه محرم انجام می‌شود. یک روز قبل از محرم، علم‌ها توسط تعدادی از سادات در خانه بسته می‌شوند و روز عاشورا تعدادی از سادات به همراه علم‌ها در حالی که چاووشی می‌‌خوانند آنها را داخل حسینیه میبرند و سپس در اطراف علم سینه می‌زنند که به آن «حسنی، حسینی» گفته می‌شود و در پایان علم‌ها را در جای مخصوص نصب می‌کنند.
«چهل منبر» رسم دیرینه خرمآبادیها
چهل منبر از آیین‌های عزاداری حسینی است که در روز تاسوعا و شب عاشورا در خرم‌آباد به یاد ۴۰ منزل طی شده حضرت زینب(س) از کربلا تا شام برگزار می‌شود. چهل منبر، آیینی است که در آن از صبح تاسوعا، زنان و دختران سیاهپوش و نقاب زده در کوچه پس‌کوچه‌های محله باغ دختران با پای برهنه و بدون آنکه با هم سخن بگویند به یاد اسارت و رنج‌های حضرت زینب(س) با روشن کردن ۴۰ شمع در ۴۰ مجلس به عزاداری می‌پردازند یا نذر خود را ادا می‌کنند.
«سنگ‌زنی» آیین عزاداری
با یک قرن سابقه
اهالی روستای اعلای سمنان بیش از یک قرن است که آیین عزاداری «سنگ‌زنی» را برای سوگواری در رثای شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفایش انجام می‌دهند. سنگ‌زنی آیین کهن سوگواری روستای اعلا، سال ۱۳۸۸ در فهرست آثار معنوی میراث ثبت ملی شد و هر ساله در روز ششم محرم در این روستا برگزار می‌شود. شرکت‌کنندگان در این مراسم با تعزیه‌خوانی و تجمع در میدان اصلی این روستا، ۲ قطعه چوب را که نماد سنگ است به هم می‌کوبند و با نوای «حیدرعلی» در سوگ شهادت سرور و سالار شهیدان و یارانش اشک می‌ریزند. گفته می‌شود ریشه آیین سنگ‌زنی به زنان و مردان قوم بنی‌اسد باز‌می‌گردد، هنگامی که پس از واقعه عاشورا به کربلا می‌رسند و پیکر شهیدان را می‌بینند در سوگواری دیدن این صحنه، سنگ‌هایی را از زمین برداشته و بر هم می‌کوبند و عزاداری می‌کنند. این آیین چندین نسل است به صورت کوبیدن وسیله‌ای چوبی به هم اجرا شده و گفته می‌شود پیش از آن، این مراسم با زدن سنگ به هم برگزار می‌شده است.
«نخل‌گردانی» آیین کهن عاشورا
نخل‌برداری یا نخل‌گردانی از جمله آداب مرسوم عاشورا در یزد به شمار می‌رود که به معناى تشییع پیکر پاک سرور شهیدان در روز عاشوراست و همه ساله در این شهر و سایر شهرهای کویری ایران برگزار می‌شود. آیین نخل‌گردانی یکی از کهن‌ترین آیین‌های عزاداری در روز عاشوراست و بسیاری از مردم دیار دارالمؤمنین در این روز در میدان امیرچخماق تجمع می‌کنند و دوشادوش یکدیگر به عزاداری در غم سالار شهیدان می‌پردازند. نخل، مانند حجله‌ای است که از چوب می‌سازند و با انواع شال‌های ابریشمین رنگارنگ، پارچه‌های قیمتی، آینه، چراغ و... آرایش می‌دهند و به گل و سبزه می‌آرایند و در روز عاشورا آن را به محلی که مراسم روضه‌خوانی برپاست میبرند. بزرگی و سنگینی این نخل‌ها گاهی چنان است که باید چند صد نفر مرد قوی آن را از زمین بردارند و بر دوش گیرند و حمل کنند.
«چک چکو» رسم عزاداری هرمزگانی‌ها
چک چکو یا سنگ‌زنی از آیین‌های ویژه و شاخص مردم هرمزگان در ایام محرم بوده که امروزه این آیین‌ها با تلفیق فرهنگ‌های بومی و مهاجرنشین رنگ و بویی دیگر به خود گرفته است. در این نوع عزاداری سنتی که بیشتر مورد توجه مردم هرمزگان بوده و هم‌اکنون نیز رواج دارد، از اول تا پایان دهه محرم با ۲ قطعه سنگ یا چوب کوچک (به شکل مربع یا دایره) اجرا می‌شود به طوری که عزاداران سنگ‌ها را به هم کوبیده و در واقع نام چک چکو نیز از صدای به هم خوردن سنگ‌ها گرفته شده است.
آیین علم شمشیری در قشم
آیین علم شمشیری از ۹۰۰ سال پیش تاکنون هر ساله همزمان با هفتمین روز ماه محرم در جزیره قشم برگزار می‌شود. در این مراسم مردم با طی کردن فاصله ۱۱ کیلومتری مسجد علی بن ابی‌طالب(ع) این شهر تا روستای حمیری جزیره قشم و حمل علم منسوب به امام اول شیعیان در آیین کهن علم شمشیری شرکت می‌کنند. از آنجایی که در طول قرون گذشته در شکل، رنگ و اندازه علم هیچ تغییری دیده نشده است، بسیاری این موضوع را از شگفتی‌های این مراسم می‌دانند. بر سر تیغ علم شمشیری عدد ۱۱۰ نقش شده که با حساب حروف ابجد نام امیرالمؤمنین، علی(ع) است.