نگاهی به روایت حادثه دینی-تاریخی عاشورا در متون کهن
واقعه‌ای که غبار فراموشی بر آن نمی‌نشیند
علی‌الله سلیمی
نویسنده و منتقد ادبی
بازتاب وقایع عاشورا در متون کهن فارسی نشانگر اهمیت این مسأله در دوره‌های مختلف تاریخی است که در هر مقطع زمانی متناسب با ادبیات رایج آن روزگار، ادیبان و سخنوران زبان فارسی به ترویج فرهنگ عاشورا پرداخته و گوشه‌هایی از واقعه کربلا را در آثار ادبی خود منعکس کرده‌اند.
روایت گل سرخ: برگزیده حکایات امام حسین(ع)
تعداد آثار و متون کهن فارسی که به واقعه عاشورا پرداخته‌اند نسبتاً فراوان است و در این میان، مرور نمونه‌های شاخص خالی از لطف نیست. در این زمینه، مطالعه کتاب «روایت گل سرخ: برگزیده حکایات امام حسین(ع) در متون کهن فارسی» به کوشش مهدی الماسی قابل توجه است.
در ابتدای این کتاب یادآوری می‌شود آنچه در متون کهن فارسی درباره امام حسین(ع) آمده، اغلب از منابع و مآخذ عربی‌زبان نقل شده است. با این حال در میان کتاب‌های فارسی، چند روایت از جهاتی، اهمیت ویژه دارند؛ از جمله روایت طبری به ترجمه بلعمی، ترجمه الفتوح ابن اعثم کوفی، روضة‌الشهدا، جلاءالعیون ملامحمدباقر مجلسی، کتاب‌های فیض‌الدموع و قمقام زخار. مؤلف کتاب معتقد است روایت تاریخ طبری به‌رغم ایجاز و اختصاری که دارد، هم به سبب قدمت و هم به لحاظ تصاویر زنده‌ای که از واقعه عاشورا ترسیم کرده از برجستگی خاصی برخوردار است.
کتاب الفتوح ابن اعثم از آثار شاخص در روایت عاشورا
کتاب الفتوح ابن اعثم کوفی نیز به سبب مشتمل بودن بر سخنان و خطبه‌های امام حسین(ع) و تصویر هنرمندانه واقعه از آغاز تا پایان و ترجمه بلیغ کتاب، از بهترین نمونه‌های موجود در متون کهن فارسی به شمار می‌رود، اما ارزش کتاب روضة‌الشهدا، نه در اعتبار تاریخی و صحت مطالب آن که در تأثیر و نفوذ کتاب در مجالس، منابر و ایجاد ادبیاتی خاص در نقل و روایت ماجراهای عاشوراست؛ ادبیاتی که پس از مدتی سبب نگارش کتاب‌ها و مقاتل متعددی به همان سبک و سیاق شد. همچنین ویژگی خاص کتاب جلاءالعیون به نویسنده مشهور آن، یعنی ملامحمدباقر مجلسی برمی‌گردد که در واقع می‌تواند روایت یا قرائت رسمی علمای دوران صفویه از قیام امام حسین(ع) تلقی شود. کتاب روایت گل سرخ بر این نکته تأکید می‌کند که اهمیت دو کتاب اخیر؛ فیض‌الدموع و قمقام زخار نیز به اهتمام مؤلفان این کتب برای ارائه تصویر منقح و پیراسته از اخبار کذب و بی‌اصل و سند از وقایع عاشورا در دوران قاجار برمی‌گردد؛ کوششی که صرفنظر از نتیجه آن به نوعی پاسخ به نیاز زمانه به شمار می‌آید.
گزیده‌ای از حکایات درباره امام حسین(ع)
هدف مؤلف کتاب حاضر، فراهم کردن گزیده‌ای از حکایات با موضوع امام حسین(ع) از متون کهن فارسی است؛ حکایاتی که طیف رنگینی از داستان‌های تاریخی و روایات اسطوره‌ای را توأمان تشکیل می‌دهد. از آنجا که محور اصلی همه حکایات موضوع زندگی و شخصیت امام حسین(ع) است، بسیاری از مطالب نقل شده از کتب مختلف به لحاظ محتوایی شباهت‌های بسیاری به هم دارند. به این دلیل تلاش شده تا جایی که میسر است از هر کتاب حکایاتی نقل شود که دربرگیرنده نکاتی تازه یا گزینش حکایات از همه کتاب‌ها به گونه‌ای باشد که فی‌المثل با وجود اشتراک موضوعی همه حکایات دو کتاب، یکی از حکایات به نحوی گزینش شود که موضوع آنها با انتخابی که از کتاب دیگر صورت می‌گیرد، متفاوت باشد. ترتیب کتاب‌ها بر اساس تاریخ تألیف یا با توجه به زمان زندگی و مرگ مؤلفان آنها تنظیم شده و از این جهت امکان پیگیری روند تحول و تطور نثر فارسی از قرن چهارم تا دوران قاجار برای خوانندگان و علاقه‌مندان چنین مباحثی آسان شده است.
واقعه‌ای که گرد فراموشی
بر آن نمی‌نشیند
در مجموع کتاب حاضر تأکید می‌کند واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفایش، آن‌هم پس از ۶۰ سال از هجرت پیامبر اکرم(ص) و در دوران اوج گسترش اسلام در سراسر جهان، همچون زخمی کاری بر پیکر منادیان پیام معنویت اسلامی بود. خبر واقعه به سرعت در جهان اسلام منتشر شد و روز به روز ابعاد تازه‌ای پیدا کرد و تأثیر فوق‌العاده‌ای در ذهن مسلمانان عرب و غیرعرب به جا گذاشت.
این واقعه تا به امروز زبان‌ها و شیوه‌های مختلف نقل و از جوانب متفاوت، ارزیابی و تحلیل و تفسیر شده و کتاب حاضر دربرگیرنده گزینه‌ای از حکایات با موضوع امام حسین(ع) از متون کهن فارسی است؛ ترتیب کتاب‌ها هم بر اساس تاریخ تألیف و یا با‌توجه‌به زمان زندگی و مرگ مؤلفان آنها تنظیم شده است.