«ایران» کارنامه مراکز نظرسنجی در این دوره از انتخابات را بررسی می‌کند
ضعف نظرسنجی‌ها در آزمون ملی
آیا خطا و فاصله میان پیش‌بینی این نظرسنجی‌ها و نتایج انتخابات، صحت و اعتبار علمی آنها را زیر سؤال برد؟ مقایسه یافته‌ها نشان می‌دهد این مراکز باید در شیوه‌ها یا روش ابزار تحقیقات خود تجدیدنظر کنند تا داده‌های آنها با دقت بیشتری حاصل و تجزیه و تحلیل شود.
مراکز نظرسنجی پدیده این دور از انتخابات ریاست جمهوری بودند. پدیده بودن این مراکز، بیش از آنکه ناشی از دقت و صحت پیمایش‌های آنها باشد، ناظر بر علنی و آشکاربودن یافته‌های آنها بود. برخلاف ادوار گذشته، در این دور از انتخابات فقط ستادها یا چهره‌های شاخص سیاسی نبودند که به نتایج نظرسنجی‌ها دسترسی داشتند، بلکه این یافته‌های پژوهشی در اختیار همه مردم قرار گرفت. به این ترتیب، هرچه رقابت‌های انتخاباتی داغ‌تر و تبلیغات جدی‌تر می‌شد، تقریباً همگان از آهنگ افزایش مشارکت یا تخمین آرای هر نامزد اطلاع داشتند. اما همه جنبه‌های این پدیده با موفقیت همراه نبود. زیرا با اعلام نتایج انتخابات و شمارش آرا، مشخص شد که نظرسنجی‌ها قرین به واقعیت نبوده است. البته باید به این مسأله هم اشاره کرد که در هر نظرسنجی از هر مرکزی، یک یا دو شاخص یا تخمین بوده که به واقعیت نزدیک بوده است. به عنوان مثال، میزان مشارکت غالباً دور از ذهن نبوده است، هرچند گاه فاصله 10درصدی داشته است. یا اینکه ترتیب نهایی نامزدها براساس میزان آرای کسب شده، مطابق همان ترتیبی بود که در واقعیت اتفاق افتاد. اما باوجود حفظ این ترتیب‌ها، میزان آرای تخمین زده شده برای هر نامزد متفاوت بود. این درحالی است که این مراکز همواره درصدی از خطا را در یافته‌های خود لحاظ می‌کردند، اما درصد خطا با واقعیت، گاه قابل توجه بوده است. از میان مراکز نظرسنجی و افکارسنجی کشور، داده‌های چهار مرکز ایسپا، ملت، شناخت و متا بیش از همه مورد توجه و رجوع ناظران و کارشناسان بوده است. آیا خطا و فاصله میان پیش‌بینی این نظرسنجی‌ها و نتایج انتخابات، به گونه‌ای بوده است که صحت و اعتبار علمی آنها را زیر سؤال ببرد؟ مقایسه یافته‌ها نشان می‌دهد این مراکز باید در شیوه‌ها یا روش ابزار تحقیقات خود تجدیدنظر کنند تا داده‌های آنها با دقت بیشتری حاصل و تجزیه و تحلیل شود.
مقایسه آخرین یافته‌های چهار مرکز نظرسنجی
مقایسه یافته‌های آخرین نظرسنجی مراکز چهارگانه مورد اشاره نتایج جالب توجهی دارد. به عنوان مثال، موج چهارم نظرسنجی مؤسسه افکارسنجی «ملت» وابسته به مرکز پژوهش‌های مجلس 4 تیرماه انجام شد. در این پیمایش، 7/45 درصد مردم گفته‌اند قطعاً در انتخابات شرکت می‌کنند و 6/31 درصد مردد بوده و 6/22 درصد هم گفته‌اند که قطعاً شرکت نخواهند کرد. همچنین پزشکیان 5/23 درصد، قالیباف 3/16 درصد، جلیلی 9/16 درصد و پورمحمدی 5/0 درصد آرا را به خود اختصاص دادند. با توجه به مشارکت نهایی 40 درصدی در انتخابات که در آن رأی پزشکیان 42 درصد، آرای جلیلی 38 درصد، آرای قالیباف 13 درصد و رأی پورمحمدی 8/0 درصد بوده است، می‌توان گفت دقیق‌ترین یافته این پژوهش، صرفاً تخمین مشارکت قطعی در انتخابات بوده است که البته این یافته نیز نزدیک به 4درصد خطا داشته است.
مرکز نظرسنجی «متا» وابسته به مرکز رشد دانشگاه امام صادق(ع) آخرین نظرسنجی خود درباره میزان مشارکت و آرای نامزدها را 6 تیرماه انجام داد. این نظرسنجی میزان مشارکت را بین 50 تا 56 درصد تخمین زد. همچنین متا، میزان رأی پزشکیان را 8/32 درصد، جلیلی را 7/30 درصد، رأی قالیباف را 9/25 درصد و آرای پورمحمدی را 8/1 درصد پیش‌بینی کرد. همه یافته‌های متا، از میزان مشارکت تا میزان آرای نامزدها، با آنچه عملاً اتفاق افتاد، اختلاف داشته است. مثلاً در میزان مشارکت، یافته‌های متا 8 درصد بالاتر از واقعیت را پیش‌بینی کرده یا رأی پزشکیان را 10 درصد کمتر از واقعیت، رأی جلیلی را 8 درصد کمتر و آرای قالیباف را حدود 13 درصد بالاتر پیش‌بینی کرده است. با وجود این، ترتیب نامزدها شبیه به چیزی است که متا تخمین زده است. به عبارت دیگر، ترتیب نامزدها جابه‌جا نشد، هرچند آرای آنها و میزان کل مشارکت تغییر کرد.
مرکز تحقیقات اجتماعی و داده‌کاوی «شناخت» پیمایش انتخاباتی خود را ۵ و ۶ تیرماه انجام داد. یافته‌های این مرکز حاکی از آن بود که میزان مشارکت در انتخابات ریاست‌جمهوری با 3 درصد حاشیه خطا، حدود ۵۴ درصد خواهد بود. همچنین در میان شرکت‌کنندگان قطعی در انتخابات، پزشکیان ۳۰ درصد آرا را به خود اختصاص می‌دهد، پس از آن جلیلی با ۲۱ درصد و قالیباف با ۲۰ درصد در رده‌های دوم و سوم قرار می‌گیرند. این مرکز پیش‌بینی کرد انتخابات به دور دوم خواهد رفت.
یافته‌های پیمایش «ایسپا» (مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران) در 6 تیرماه، از مشارکت 46 درصدی در انتخابات حکایت داشت. این نظرسنجی، آرای پزشکیان را 1/33 درصد، جلیلی را 8/28 درصد و قالیباف را 1/19 درصد پیش‌بینی کرده بود. به این ترتیب، چه درباره یافته‌های پیمایش شناخت و چه پیمایش ایسپا، می‌توان گفت در بعضی حوزه‌ها (مثلاً ایسپا در تخمین مشارکت) نزدیک به واقعیت بوده است. اما بجز ترتیب آرای نامزدها، یعنی پزشکیان، جلیلی و دیگران، سایر تخمین‌ها و پیش‌بینی‌ها متفاوت از واقعیت بوده است. به عنوان مثال، ایسپا آرای پزشکیان را 33 درصد پیش‌بینی کرد، در حالی که نزدیک به 42 درصد اتفاق افتاد. در نظرسنجی‌های مرکز شناخت و ایسپا، آرای قالیباف، بسیار بالاتر از میزان تحقق یافته بود.
ضرورت بازنگری در شیوه‌های نظرسنجی
مروری بر یافته‌های مراکز پژوهشی نشان می‌دهد، این مراکز در این انتخابات نمره قبولی نگرفته‌اند. این امر را می‌توان از فاصله معنادار یافته‌های این نظرسنجی‌ها با واقعیت‌های تحقق‌یافته و آرای نهایی شمارش‌شده، ارزیابی کرد. با وجود این، وجود چنین خطاهایی در همه مراکز مورد اشاره، نشان می‌دهد که آنها نیازمند بازنگری در شیوه‌های انجام تحقیق یا سایر موارد پیمایش‌های خود هستند. در این میان برخی نظرسنجی‌های مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) را مورد انتقاد قرار داده و این مرکز را به نظرسازی متهم کرده‌اند. این در حالی است که این خطاها در همه نظرسنجی‌ها و حتی ارزیابی کارشناسان وجود داشته است. این در حالی است که ایسپا در برخی موارد، همچون میزان مشارکت یا آرای نامزدها، تخمین‌های نسبتاً خوبی داشته است. در این میان البته به صورت غیررسمی، یافته‌های پژوهشی برخی مراکز مانند صداوسیما نیز در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شد که به دلیل غیررسمی بودن، قابل استناد نبود. این امید وجود دارد که در دوره‌های آتی، این مراکز نیز یافته‌های پژوهشی خود را در اختیار عموم بویژه کارشناسان و صاحبنظران قرار دهند؛ چرا که با انتشار علنی یافته‌های مراکز نظرسنجی مورد اشاره، یعنی شناخت، ملت، متا و مهم‌تر از همه ایسپا، دست‌کم عنصر غافلگیری از نتایج در این انتخابات از بین برود.