بخش مجازی، تحولی بزرگ در نمایشگاه کتاب
علی‌الله سلیمی
نویسنده و منتقد ادبی
نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در طول حیات بیش از سه دهه خود فراز و نشیب و تغییر و تحولات اساسی کم نداشته و در اغلب دوره‌ها شاهد تحول و نوآوری در بخش‌های گوناگون آن بودیم که بخشی از این تحولات از سوی مسئولان برگزاری این رویداد بزرگ فرهنگی بوده و بخش دیگر را برخی از ناشران خلاق و شرکت‌کنندگان علاقه‌مند به‌وجود آورده‌اند. در میان تغییر و تحولات اساسی نمایشگاه کتاب تهران، یکی از بزرگترین و محسوس‌ترین آن‌ها، راه‌اندازی و تقویت بخش مجازی نمایشگاه است که امکان خرید مجازی کتاب همزمان با برگزاری بخش حضوری این رویداد بزرگ فرهنگی را برای علاقه‌مندان به کتاب و کتابخوانی فراهم کرده است. البته ایده این رویکرد نوین از یک مانع و محدودیت برای دور‌همی ناشران و خریداران کتاب فراهم شد که در سال 1399 به خاطر شیوع ویروس کرونا، مسئولان نمایشگاه کتاب تهران تصمیم گرفتند برای حفظ سلامتی ناشران و خریداران کتاب، نمایشگاه فیزیکی کتاب تهران که در زمان مقرر و طبق برنامه هر سال در اردیبهشت ماه برپا می‌شد، آن سال برگزار نشود.
در پی این تصمیم پیشگیرانه از یک بحران بزرگ در حوزه سلامت، حرف‌هایی از زبان برخی ناشران در محافل فرهنگی و رسانه‌ها مبنی بر تحمل ضرر و زیان فراوان از بابت برگزار نشدن نمایشگاه فیزیکی کتاب تهران مطرح شد که مسئولان امیدوار بودند با برطرف شدن محدودیت‌های کرونایی درصدد جبران آن برآیند. اما با تداوم وضعیت پیشین و پس از اطمینان از برگزار نشدن نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در ماه‌های بعد و آینده نزدیک، وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی دستور داد سازکار برگزاری نمایشگاه کتاب به‌صورت مجازی در دستور کار قرار گیرد و در این راستا و طی یک ابلاغیه از سوی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، خانه کتاب و ادبیات ایران مجری برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب شد. این تصمیم بزرگ مسئولان فرهنگی کشور بیشتر تحت تأثیر کار سخت جامعه مؤلفان و ناشران کشور بود که در شرایط دشوار کرونایی هم دست از کار نکشیده و همچنان با رعایت پروتکل‌های بهداشتی، صنعت نشر را سرپا نگه داشته بودند. در آن زمان، نظرسنجی‌های انجام شده نشان می‌داد یکی از بخش‌هایی که تحت تأثیر شرایط سخت کرونایی آسیب دیده، صنعت نشر و جامعه مؤلفان است. با این حال، اهالی صنعت نشر به‌رغم شرایط دشوار، به تکاپو و فعالیت خود جهت برگزاری نمایشگاه کتاب تهران رضایت داشتند و از سوی دیگر آمار‌ها نشان می‌داد ناشران در آن سال (1399) حدود ۶۸ درصد کتاب چاپ اول داشته و ۲۴ درصد بیش از ۱۰ عنوان کتاب چاپ کرده‌اند که این امر بیانگر تلاش ناشران برای برون‌رفت از بحران کرونا و تداوم حیات عرصه فرهنگ بود و نشان می‌داد حتی دشواری‌ها هم نتوانسته‌اند مانع از تحرک مؤلفان و ناشران شوند. مجموع این فعالیت‌ها و پیگیری‌ها از سوی ناشران و مسئولان فرهنگی سرانجام منجر به این شد که نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران سه‌شنبه ۳۰ دی 1399 با حضور وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی و تعدادی از فعالان عرصه فرهنگ و با هدف جبران بخشی از خسارت‌ها و ضرر و زیان‌های ناشی از عدم برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و همچنین در راستای تأمین سبد فرهنگی خانواده‌های ایرانی کلید بخورد. نخستین دوره نمایشگاه مجازی کتاب تهران شش روزه بود که چهار روز هم تمدید شد و تعداد روزهای نمایشگاه به 10 روز رسید.
با توجه به این‌که نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران تقریباً در اواخر سال 1399 برگزار شده بود، اردیبهشت سال بعد (1400) باز هم نمایشگاه فیزیکی کتاب تهران برگزار نشد و سرانجام در بهمن ماه سال 1400 دومین نمایشگاه کتاب تهران هم برگزار و تجربه دو دوره برگزاری نمایشگاه کتاب تهران به شکل مجازی، شرایطی را فراهم کرد که با برطرف شدن محدودیت‌های کرونایی در سال بعد، یعنی 1401، نمایشگاه کتاب تهران در اردیبهشت ماه به طور همزمان در دو بخش فیزیکی و مجازی برگزار شود. این رویه در سال بعد، 1402 هم تکرار شد و حالا امسال در سی‌وپنجمین دوره برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، برگزاری همزمان دو شکل فیزیکی و مجازی به یکی از ویژگی‌های جدید این رویداد بزرگ فرهنگی تبدیل شده که از جهات گوناگون قابل توجه است.