سمیه افشین فر
خبرنگار

 
یکی از مهم‌ترین ایرادهای فضای مجازی «ناشناخته بودن افراد» است. گاهی منش و رفتار افراد در زندگی مجازی و پشت دکمه‌های کیبورد، با رفتار و منش آنها در میان افراد حقیقی جامعه متفاوت است. به عبارت دیگر ممکن است فرد در جامعه حقیقی موجه باشد و دست به ارتکاب جرم علنی هم نزند، اما در این فضا به راحتی مرتکب جرم‌هایی شود. هرچند پلیس فتا به مقابله با جرایم رایانه‌ای می‌پردازد اما بسیاری از مردم نسبت به حقوق خود در این فضا آشنایی ندارند و نمی‌دانند وقتی به حقوق شخصی‌شان در فضای مجازی تعرضی صورت ‌می‌گیرد، چه اقدامی می‌توانند انجام دهند. بدتر اینکه بسیاری از کسانی که مرتکب چنین جرایمی می‌شوند هم نمی‌دانند چه عواقبی متوجه این قبیل رفتارهاست. توهین و هتک حرمت و حیثیت ازجمله این جرم‌ها در فضای مجازی است.

توهین جرم است
افشین معصومی کارشناس حقوق به «ایران» می‌گوید: توهین به افراد و هتک حرمت آنها چه در فضای واقعی و چه در فضای مجازی، جرم است. در زیر عنوان هتک حرمت در قانون مجازات اسلامی، کتاب پنجم تعزیرات مصوب 1375، براساس ماده 608 «توهین به افراد از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک چنانچه موجب قذف نباشد به مجازات شلاق تا (74) ضربه یا پنجاه هزار تا یک میلیون ریال جزای نقدی منجر خواهد شد.» و به موجب ماده 609 «هر کس با توجه به سمت یکی از رؤسای سه قوه یا معاونان رئیس‌جمهور یا وزیران یا یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی یا نمایندگان مجلس خبرگان یا اعضای شورای نگهبان یا قضات یا اعضای دیوان محاسبات یا کارکنان وزارتخانه‌ها و مؤسسات و شرکت‌های دولتی و شهرداری‌ها در حال انجام وظیفه یا به سبب آن توهین کند به سه تا شش ماه حبس یا تا (74) ضربه شلاق یا پنجاه هزار تا یک میلیون ریال جزای نقدی محکوم می‌شود.»
این کارشناس حقوقی با بیان اینکه مجازات جرم توهین در فضای مجازی تا پیش از تصویب قانون کاهش مجازات، مطابق ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی تعیین می‌شد که شلاق تا ۷۴ ضربه و جزای نقدی از پنجاه هزار ریال تا یک میلیون ریال بوده است، می‌گوید: به موجب بند ج ماده ۱ قانون جدید کاهش مجازات حبس تعزیری، نوع و میزان مجازات مذکور تغییر یافته است. قانون جدید در خصوص مجازات توهین در فضای مجازی، شلاق تعزیری تا ۷۴ ضربه را حذف و صرفاً جزای نقدی درجه ۶ را تعیین کرده است. جزای نقدی درجه ۶، به میزان ۶ تا ۲۴ میلیون تومان است.
 
توهین در فضای مجازی
این کارشناس حقوقی با بیان اینکه هتک حرمت و حیثیت در فضای مجازی نمودی متفاوت دارد و به وسیله نوشته، صوت و تصویر انجام می‌شود، می‌گوید: ارتکاب این جرم در فضای مجازی، براساس قانون جرایم رایانه‌ای مصوب 5/3/1388 نسبت به هتک حرمت در فضای واقعی، مجازات سنگین‌‌تری دارد. به موجب ماده 16 این قانون «هر کس به وسیله سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی، فیلم یا صوت یا تصویر دیگری را تغییر دهد یا به وسیله سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی صوت یا تصویر یا فیلم خصوصی یا خانوادگی یا اسرار دیگری را بدون رضایت او جز در موارد قانونی منتشر کند یا در دسترس دیگران قرار دهد، به نحوی که منجر به ضرر یا عرفاً موجب هتک حیثیت او شود، به حبس از نود و یک روز تا دو سال یا جزای نقدی از پنج میلیون ریال تا چهل میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.» همچنین ممکن است آنچه در فضای مجازی منتشر می‌شود از اساس کذب و غیرحقیقی باشد. در ماده 18 همین قانون مقرر شده است: «هرکس به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به‌ وسیله سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی اکاذیبی را منتشر کند یا در دسترس دیگران قرار دهد یا با همان مقاصد اعمالی را بر خلاف حقیقت، رأساً یا به‌عنوان نقل قول، به شخص حقیقی یا حقوقی به ‌طور صریح یا تلویحی نسبت دهد، اعم از اینکه از طریق یاد شده به نحوی از انحا ضرر مادی یا معنوی به ‌دیگری وارد شود یا نشود، ‌افزون بر اعاده حیثیت (در صورت امکان)، به حبس از نود و یک روز تا دو سال یا جزای نقدی از پنج میلیون ریال تا چهل میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.» برای ارتکاب جرایم بیان شده، لازم نیست که انتشاردهنده، خود سازنده موضوع جرم باشد، بلکه انتشار با علم و عمد نیز موجب مجازات تعیین شده خواهد شد.

سایبر وندالیسم
معصومی خاطرنشان می‌کند: در حقوق کیفری از پدیده‌ای به نام «وندالیسم» نام برده می‌شود. وندال‌ها کسانی هستند که امکانات و تجهیزات شهری را تخریب و ایجاد ناهنجاری می‌کنند. در فضای سایبر هم «سایبر وندالیسم» داریم. وندال‌ها درفضای سایبری کسانی هستند که حرف‌هایی می‌زنند که در‌ شأن و شخصیت و زیبنده آن فضا نیست. البته برای این امور هم جرم‌انگاری شده است و کسانی که مورد توهین و افترا در فضای مجازی قرار می‌گیرند می‌توانند از طریق دادسرای عمومی و انقلاب شکایت کیفری مطرح کنند. دادستان نیز پرونده را به پلیس تخصصی ارجاع می‌دهد. با کمک پلیس فضای تبادل اطلاعات (فتا) کشف این جرایم سخت نیست.

برش

توهین مصداق خشونت است

بیشتر ما در بسیاری از اوقات روز گوشی موبایل از دست‌مان نمی‌افتد، حتی وقتی می‌خواهیم به رختخواب برویم اول ترجیح می‌دهیم چرخی در شبکه‌های مجازی بزنیم و بعد بخوابیم! بدون تردید تا این حد نفوذ رسانه در زندگی ما مزایا و معایبی دارد. یکی از معایب، خودنمایی خشونت در فضای مجازی است. به گفته زهرا قاسمی، روانشناس، خشونت در این فضاها شکل متفاوت‌تری از فضای واقعی دارد. او به «ایران» می‌گوید: خشونت در این فضا مجازی است به این معنی که شخص می‌تواند هویت خود را پنهان کند و با شخصیتی ساختگی اشخاص را مورد اذیت و آزار قرار دهد. این روانشناس به روش‌های متنوع خشونت مجازی اشاره می‌کند و می‌گوید: از فحاشی، توهین، نشر اکاذیب و شبهات گرفته تا ورود به حریم شخصی و سوء‌استفاده از اعتماد مردم که نسبت به برخی مسائل ناآگاه هستند، خشونت است. بنابراین شاید در ظاهر، انواع خشونت در فضای واقعی و در فضای مجازی با هم متفاوت باشد، اما تأثیر هر دوی آنها یکی است و حتی می‌توانیم بگوییم بستر فضای مجازی به علت گستردگی بیشتر، آسیب‌های جدی‌تری را متوجه مخاطب می‌کند. او درباره انواع خشونت در فضای مجازی می‌گوید: خشونت‌های فیزیکی شامل تصاویر و فیلم‌هایی از تصادفات، دعوا و نزاع‌های خونین، قتل و... است و خشونت‌های کلامی شامل توهین، ناسزاگویی، تحقیر افراد، مسخره کردن، نقد با الفاظ ناشایست شخصیت‌های هنری، سیاسی و اجتماعی است.

انتقال احساسات در فضای مجازی بالاست
این روانشناس با بیان اینکه به‌طور کلی خشونت مجازی دو نوع است، می‌گوید: نمایش خشونت و اعمال خشونت از طریق رسانه، از انواع خشونت‌های مجازی هستند که در نوع اول مخاطب خاصی وجود ندارد، فرد به صورت اختیاری آن را دریافت می‌کند و صرفاً مصرف‌کننده خشونت است و قربانی هم به حساب نمی‌آید مانند تصاویر، فیلم‌ها و کلیپ‌های خشن که در فضای مجازی پخش می‌شود. در نوع دوم فرد مختار نیست و قربانی خشونت محسوب می‌شود، یعنی از دریافت محتوا لذت نمی‌برد بلکه آزار می‌بیند، مانند انواع خشونت‌های کلامی که در فضای مجازی وجود دارد. درواقع افراد با هویت مشخص یا نامشخص دست به اعمال خشونت علیه قربانیان خود می‌زنند مانند انواع فحش، ناسزا، تحقیر، تهدید، توهین و... .

در فضای مجازی بر رفتار خود نظارت داشته باشید
این روانشناس با اشاره به اینکه انتقال احساسات در فضای مجازی به دلیل سرعت بالا و آسان بودن انتقال پیام، فوری و راحت است، می‌گوید: همین ویژگی‌ها باعث شده تا افراد بتوانند پیام خود را هرچند دارای مفاهیم خشن باشد به‌راحتی منتقل کنند. درواقع مجازی بودن محیط، پنهان ماندن هویت افراد و چهره به چهره نبودن ارتباط، باعث ایجاد روابط آزاد و بدون کنترل می‌شود بنابراین افراد برای بروز خشونت‌های کلامی و نشر خشونت‌های غیرکلامی، جسارت بیشتری دارند. قاسمی می‌گوید: باید به عنوان یک شهروند بر فعالیت‌هایمان در فضای مجازی نظارت داشته باشیم. اگر خود افراد فرهنگ استفاده از فضای مجازی را یاد بگیرند، گام‌های مؤثری برای کنترل آن برداشته خواهد شد. هرچند اگر با وندال‌های فضای مجازی روبه‌رو شدید، شاید بهترین راه، حذف یا اصطلاحاً بلاک کردن این افراد باشد تا به‌راحتی نتوانند با روان افراد بازی کنند.

برش

توهین با افترا متفاوت است
دکتر عصمت‌الله جابری، قاضی دادگستری که سال‌ها در حوزه جرایم رایانه‌ای فعالیت داشته در گفت‌وگو با «ایران» با تأکید بر اینکه توهین در فضای مجازی با شکایت شاکی قابل پیگیری است، می‌گوید: البته توهین با افترا متفاوت است. وقتی من به شما می‌گویم کلاهبردار، این افتراست ولی زمانی که خدای ناکرده به کسی می‌گوییم پدر سوخته این توهین است و توهین با شکایت شاکی قابل پیگیری است. این قاضی دادگستری درباره نحوه اثبات توهین در فضای مجازی می‌گوید: اثبات توهین با همان ادله اثباتی است که برای همه جرم‌ها می‌توان ارائه کرد یعنی ممکن است با ارائه فیلم یا شهادت شهود یا با اقرار متهم اثبات شود. ادله اثبات توهین در فضای مجازی هم اگر توهین مکتوب باشد، مشاهده مستندات و شهادت شهود یا اقرار شخص متهم است. وی می‌گوید: هرچند مجازات هتک حرمت و توهین به افراد، هم جزای نقدی و هم حبس است ولی اگر شاکی گذشت کند برای پرونده منع تعقیب صادر خواهد شد.

چگونه شکایت کنیم؟
دکتر جابری درباره نحوه شکایت از پیام‌های توهین‌آمیز در فضای مجازی می‌گوید: در وهله‌ اول از متن ارسالی باید اسکرین‌شات تهیه شود و سپس اینترنت گوشی را غیرفعال کرد تا فرد مقابل قابلیت حذف پیام ارسالی را نداشته باشد و اینترنت نزد پلیس فتا روشن شود. اگر در پیام‌رسانی توهین اتفاق افتاد، قبل از تهیه اسکرین شات، اگر نام فرد در تلفن همراه ذخیره است، باید از حالت ذخیره خارج شود تا شماره فرد درج شود. در ادامه در تهران و کلان‌شهرها برای گرفتن نامه احراز اصالت‌سنجی، به دادسرای جرایم رایانه‌ای و در دیگر شهرها به دادسرای عمومی مراجعه کنید.

لزوم تعریف خسارت معنوی
این کارشناس قضایی در پاسخ به این سؤال که آیا مجازات در نظر گرفته شده برای توهین با جرم تناسب دارد، به رویه جهانی در برخورد با این جرم اشاره می‌کند و می‌گوید: واقعیت این است که در رویه جهان به این شکل است که اگر من به فردی توهین کردم شاید در ظاهر به او آسیبی نرسیده باشد اما در واقع با این حرکت احساسات و روح آن فرد را جریحه‌دار کرده و به حیثیت او آسیب رسانده‌ام. توهین به یک شخص در حضور هزار نفر آزار روحی بیشتری از توهین در حضور یک نفر دارد و وجدان اجتماعی که همانا واکنش جامعه نسبت به فعل ناصواب است، بیشتر جریحه‌دار می‌شود. برای همین است که در دنیا برای این موارد خسارت معنوی در نظر می‌گیرند. اما در این موارد قانونگذار چیزی نگفته و سکوت کرده است. جزای نقدی هم که برای این جرم تعریف شده به بیت‌المال می‌رسد. پس تکلیف فردی که فحش را شنیده و روح و حیثیت او آسیب دیده چه می‌شود؟
جابری ادامه می‌دهد: بزه دیده شخص عادی جامعه است، مورد توهین هم یک فرد عادی جامعه است، ولی مجازات این جرم، پولی است که به حساب بیت‌المال واریز می‌شود. آن هم در قالب پرداخت جزای نقدی به عنوان مجازات توهین! به نظر من باید حداقل یک خسارت مالی به نفع آن کسی که به او توهین شده در نظر گرفته شود و صرفاً جزای نقدی به نفع بیت‌المال نباشد. تا جایی که من می‌دانم در دنیا برای این موارد به افراد خسارت معنوی می‌دهند یعنی کارشناسان بررسی می‌کنند که بر اساس این حرف و توهین شخص چه قدر آسیب دیده و به همان میزان خسارت معنوی به آن فرد تعلق می‌گیرد.

برش

عدم پیگیری، وندال‌ها را جسورتر می‌کند
مریم، خانم جوانی است که گرفتار یکی از وندال‌های فضای مجازی شده است. او به «ایران» می‌گوید: قصد خرید اینترنتی داشتم، پول را پرداخت کردم، ولی کالا را دریافت نکردم. چندین‌بار محترمانه پیام دادم ولی در پاسخ هر بار با الفاظ رکیک مواجه شدم، بعد هم بلاکم کرد. از خیر پول و کالایی که سفارش داده بودم می‌توانستم بگذرم، ولی گذشتن از توهین‌هایی که شنیده بودم برایم سخت بود. از همه نوشته‌ها اسکرین‌شات گرفتم و به دفاتر خدمات قضایی و پلیس فتا مراجعه کردم تا شکایت کنم. متأسفانه بعد از دوندگی و صرف هزینه‌هایی برای دادرسی، خیلی‌ها به من گفتند بهتر است از شکایتم صرف‌نظر کنم. چون وقتم را می گیرد. هرچند هنوز ناراحتم و با خودم فکر می‌کنم که چرا کسی که نمی‌شناختم با این ادبیات صحبت کرد، ای کاش می‌توانستم او را به سزای عملش برسانم. چون به نظر من در صورت توجه نکردن به این موضوع، این افراد بدتر از قبل به کارشان ادامه می‌دهند.