بیتا میرعظیمی
خبرنگار

استان گلستان که روزگاری نه چندان دور، به دلیل برخورداری از آب و هوای مناسب و وجود صدها هزار هکتار اراضی حاصلخیز یکی از قطب‌های مهم کشت پنبه در کشور محسوب می‌شد، چند سالی است که به دلایلی نظیر خشکسالی و کم‌آبی، نبود صرفه اقتصادی برای پنبه‌کاران، واردات بی‌رویه و... با کاهش چشمگیر سطح زیرکشت گیاه پنبه و تبدیل اراضی به شالیکاری مواجه شده است. همین امر ضربه‌ای مهلک به تولیدات کارخانه‌های نساجی وارد کرده و اشتغال بخش زیادی از مردم بومی را با تعطیلی‌های گسترده کارخانه‌ها در استان به مخاطره انداخته است. این در حالی است که استان گلستان پتانسیل کافی برای کشت پنبه را دارا بوده و با یک نگاه حمایتی از سوی مسئولان و دست‌اندرکاران، می‌توان علاوه بر ممانعت از واردات و خروج ارز از کشور، شرایط لازم برای توسعه کشت قراردادی پنبه، رشد اشتغالزایی و صادرات آن به کشورهای دیگر را مهیا کرد.
«محمد برزعلی» رئیس جهاد کشاورزی استان گلستان با تأکید بر اصلاح الگوی کشت، پنبه را جایگزینی مناسب برای کشت شالی در استان معرفی کرده و مطابق مصوبات سال ۹۷ هیأت وزیران، خواهان جایگزینی کشت پنبه با برنج شده است. این در حالی است که به اعتقاد برخی از کارشناسان، صنعت پنبه اشتغالزا بوده و احیای آن علاوه بر رفع چالش بیکاری در استان، شرایط لازم برای صرفه‌جویی در مصرف آب را مهیا خواهد کرد.
کاهش مصرف آب
«علی موسی‌خانی» رئیس اداره پنبه و دانه‌های روغنی سازمان جهاد کشاورزی استان گلستان، به «ایران» می‌گوید: «کشت پنبه در استان گلستان، سابقه‌ای دیرینه داشته و کشاورزان در امر زراعت این گیاه تجربه کافی و لازم را دارند. به‌علاوه به لحاظ فنی، پشتیبانی، تأمین ادوات زراعت و تهیه بذر هیچ مشکلی دراستان وجود نداشته و شرایط برای کشت انبوه این گیاه کاملاً مهیا است.»
وی مهمترین مؤلفه در کشت پنبه را مباحث اقتصادی، بازرگانی و معیشتی دانسته و تأکید می‌کند: «امروزه کشاورزی به امری معیشتی تبدیل شده و کشاورزان در انتخاب نوع زراعت، محصولاتی با صرفه اقتصادی را برگزیده و از کشت و زرع دیگر محصولات کشاورزی اجتناب می‌کنند. در همین راستا، با افزایش قیمت برنج، چندسالی است که شاهدیم کشاورزان به سمت کشت این محصول رفته و به دلیل صرفه اقتصادی، بخش زیادی از زمین‌های خود را به کشت برنج اختصاص داده‌اند. این در حالی است که در هر یک هکتار برنج بین 15-12 هزار مترمکعب آب مصرف می‌شود. در صورتی که در استان گلستان به‌دلیل وجود رطوبت نسبی هوا و بارندگی‌های بهاره کشاورزان پنبه‌کار با حداقل ۲ بار آبیاری و در برخی مزارع حداکثر تا ۴ بار آبیاری حدود ۶هزار مترمکعب پنبه تولید می‌کنند. بنابراین با یک حساب سرانگشتی می‌توان نتیجه گرفت که مصرف آب در کشت پنبه، نصف کشت برنج است.
تناوب و تغییر الگوی کشت
این مقام مسئول، صرفه‌جویی در مصرف آب را یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌ها برای جایگزینی کشت پنبه به جای برنج دانسته و تأکید می‌کند: «از 20 هزار هکتار زمین زراعی که در آن کشت پنبه انجام می‌شود، حدود 4 هزار هکتار آن در غرب استان قرار داشته و به صورت دیم (بارندگی‌های بهار و تابستان) آبیاری می‌شود.»
موسی‌خانی، به بحث تناوب و تغییر الگوی کشت در استان گلستان نیز اشاره کرده و می‌گوید: «کشت برنج در استان، به صورت غرقاب انجام شده و به تخریب و نابودی ساختار خاک منجر می‌شود. این در حالی است که کشت پنبه به‌دلیل وجود ریشه‌های عمیق، باعث تثبیت کربن در خاک شده و اتفاقاً خاک را حاصلخیزتر می‌کند. در حقیقت، گیاه پنبه یکی از بهترین گیاهانی است که کربن را از هوا گرفته و در خاک تثبیت می‌کند. به هر حال، کربن با ورود به خاک، به مواد آلی تبدیل شده و در حاصلخیزی خاک، نقش مهمی را ایفا می‌کند.»
وی به اهمیت اشتغالزایی در کشت پنبه نیز اشاره کرده و می‌گوید: «کشت پنبه در هر 3.5 هکتار زمین، سالانه یک شغل دائم برای کشاورزان ایجاد می‌کند. ضمن اینکه صنایع بالادستی آن در امر تهیه مواد اولیه و تأمین نیاز برای کارخانجات ریسندگی و پنبه پاک‌کنی، پوشاک و رنگرزی نیز تقویت می‌شود.»
واردات بی‌رویه با ارز دولتی
طبق گفته رئیس اداره پنبه و دانه‌های روغنی سازمان جهاد کشاورزی استان گلستان، «اگرچه مسئولان استانی در تلاشند تا کشت پنبه در استان را رواج دهند، اما مسائلی نظیر قیمت مناسب، اقتصاد و معیشت، جلب رضایت کشاورزان را سخت‌تر می‌کند. البته لازمه رسیدن به این هدف، اعطای یارانه به پنبه‌کاران است. درحال حاضر به بیش از 60 درصد پنبه‌کاران در دنیا، یارانه تعلق گرفته و کشاورزان با فراغ بال بیشتری اقدام به کشت پنبه می‌کنند. به همین دلیل، یکی از خواسته‌های کشاورزان از دولت، اعطای یارانه مستقیم به کشت پنبه و فراهم ساختن زمینه رقابت با دیگر محصولات است.»
موسی‌خانی، به اهمیت تشکیل شورای عالی پنبه در سطح کشور اشاره کرده و می‌گوید: «این شورا متشکل از وزرای صنعت، جهاد کشاورزی و برنامه و بودجه است تا در خصوص واردات و صادرات پنبه تصمیم‌گیری کنند. یکی از مهمترین مؤلفه‌ها که تا حال حاضر به کشت پنبه آسیب زده و قیمتش را پایین نگه داشته، واردات بی‌رویه این محصول و فرآورده‌های آن از خارج با ارز 28هزار و 500 تومان است. این در حالی است که اگر پنبه و فرآورده‌هایش با ارز 50 هزار تومانی وارد کشور می‌شد، قطعاً برای کارخانجات نیز تولید پنبه در داخل به‌صرفه‌تر بود. درست در همین نقطه، ضربه‌ای کاری به کشت پنبه وارد شده و ضرورت تشکیل شورای عالی پنبه و نظارت جدی‌تر بر امر واردات این گیاه را دوچندان می‌کند. نظارتی که یقیناً به نفع تولیدکننده اول(کشاورز) و تولیدکننده نهایی است.»
کشت پنبه به جای برنج
طبق گفته این مقام مسئول، «یکی از مشکلات موجود در توسعه کشت پنبه استان، مکانیزه نبودن و کمبود کمباین و ماشین‌های برداشت این گیاه است. به همین دلیل نیز، برداشت پنبه در استان گلستان به صورت 100 درصد با دست انجام می‌شود. در حال حاضر، قیمت ماشین‌های برداشت پنبه، حدوداً 20 میلیارد تومان است که تهیه و خرید آن در توان پنبه‌کاران نیست. بنابراین بهتر است یا خود صنایع، این کمباین‌ها را وارد کرده و یا دولت به 50 درصد قیمت این دستگاه‌ها یارانه پرداخت کرده و با این اقدامات، زمینه توسعه مکانیزه کشت پنبه در استان را فراهم کند. همزمان باید کشاورزان را به لحاظ قیمت و معیشت توجیه کرد تا در شرایط مساوی، کشت پنبه را جایگزین کشت برنج کرده و با این کار قدمی مؤثر در صرفه‌جویی مصرف آب بردارند.»
رئیس اداره پنبه و دانه‌های روغنی سازمان جهاد کشاورزی استان گلستان، با اشاره به فعالیت 7 هزار کشاورز پنبه‌کار به اتفاق خانواده‌هایشان در صنعت کشت پنبه استان گلستان می‌گوید: «در حال حاضر، 9 کارخانه پنبه پاک‌کنی در استان وجود دارد که با کشاورزان پنبه‌کار در مسائلی مانند کشت قراردادی و... همراهی می‌کنند. جهاد کشاورزی استان نیز با اندک بضاعت و اعتبارات موجود، در پایش مزارع، کنترل آفات و برگزاری کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی و... به پنبه‌کاران کمک می‌کند. در حقیقت، همه مسئولان و کارشناسان استان پای کار بوده و در تلاشند تا از توسعه کشت گیاه پنبه به عنوان محصولی کم‌آب‌بر و جایگزینی آن با کشت برنج حمایت جدی‌تری به‌عمل آورند.»