چرا حفظ کوهستان در ایران اهمیت ویژه دارد
100 درصد آب شیرین کشور به کوهستان وابسته است
راضیه خوئینی
خبرنگار
20 آذر (11 دسامبر) روز جهانی کوهستان نامگذاری شد تا یادآور اهمیت و ارزش این اکوسیستم برای حیات بشر باشد. «عباس محمدی» کارشناس و فعال محیط زیست به روزنامه ایران می‌گوید: شعار امسال در این روز «احیای زیست‌بوم‌های کوهستانی» است تا دارای تناسبی با «دهه باز زنده‌سازی زیست‌بوم‌ها» از سال 2021 تا سال 2030 باشد.
این کارشناس محیط زیست گفت: سازمان ملل متحد قصد دارد در این زمان حدود 30 درصد سطح کره زمین اعم از آبی یا خاکی و زیست‌بوم‌های مرتبط را تحت مدیریت مناطق حفاظت شده در بیاورد؛ هدفی بلندپروازانه ولی شدنی! اما مدل‌های تحت حفاظت با قبل تفاوت دارد و دیگر ورود مردم به این مناطق ممنوع نمی‌شود.
محمدی با هشدار درباره وضعیت جغرافیایی کشور که بیش از نیمی از مساحت آن کوهستانی و به دلیل قرار گرفتن روی کمربند گرم و خشک شمال آفریقا وخاورمیانه از نظر منابع آبی در مضیقه فراوان است گفت: محافظت از مناطق کوهستانی برای ایرانیان باید اهمیتی دو چندان داشته باشد، زیرا کوه‌ها با جذب بخار هوا و ایجاد باران و ذخیره آن در لایه‌های خود و به‌صورت برف در فصل‌های گرم پایداری نسبی برای منابع آب ایجاد می‌کنند. تقریباً 100 درصد آب شیرین ایرانیان وابسته به کوهستان است؛ حتی چاه‌ها. چون آب همه چاه‌های ما از بارش در کوهستان‌ها تأمین می‌شود و به آبخوان‌ها نفوذ می‌کند.
محمدی با تأکید بر اینکه در ایران برای حفاظت از کوهستان‌ها کاری نکرده‌ایم افزود: بیشتر مناطق حفاظت شده ایران کوهستانی یا وابسته به کوهستان است. حتی از این مناطق هم حفاظت مؤثر 100 درصدی انجام نمی‌گیرد. ما به کوه‌ها فقط به‌عنوان منبعی برای برداشت و یک سرمایه مجانی نگاه می‌کنیم.
وی با انتقاد از چرای مفرط دام که باعث فشار شدید به کوه‌ها و فرسودگی آنها می‌شود گفت: کارشناسان حداقل 60 سال است هشدار داده‌اند؛ دامی که در مراتع بخصوص در کوهستان‌ها چرامی‌کند، دست‌کم 2-3 برابر بیش از حد معمول است. اما تعداد دام‌ها در این مناطق هر روز افزایش می‌یابد. حتی نظام عرفی 40-50 سال پیش در مناطق عشایر که می‌گفتند نیمه خرداد دام وارد مراتع کوهستانی و آخر شهریور از آن خارج شود، از بین رفته است. یعنی هر فصل و هر زمان دام اضافه بر ظرفیت در مراتع چرا می‌کند؛ آن هم 2-3 برابر بیش از پروانه مجاز. کوه‌های بسیار ارزشمند ما مثل دماوند، علم‌کوه، سبلان و کل رشته کوه عظیم زاگرس زیر فشار چرای افراطی دام در حال فرسایش است.
تخریب کوه ها تحت عنوان معدنکاری
محمدی از تخریب کوه‌ها به عنوان معدنکاری یاد و خاطرنشان کرد: اسمش را نمی‌توان معدنکاری گذاشت؛ بهتر است بگوییم تخریب سرزمینی. زیرا سنگ، شن و خاک کوه‌های کشور تخریب و بیشتر آن به خارج صادر می‌شود. کوهستان از وضعیت طبیعی خارج شده و هرگز قابل احیا و بازسازی نخواهد بود.
او، معدنکاری در کوهستان کرکس در نطنز اصفهان را مثال زد و گفت: این کوهستان از نظر طبیعی بسیار غنی و دارای چراگاه‌های خوب است که تعداد زیادی از روستاها با کشاورزی دیرینه در اطراف قرار دارند؛ تمدنی تاریخی و ارزشمند. مثلاً روستای ابیانه دارای ده‌ها قلعه تاریخی از قبل اسلام تا دوران اسلامی بوده و از نظر اقتصادی و تاریخی بی‌نهایت ارزشمند است. اما چندصد معدن سنگ در این منطقه کوه‌ها را نابود کرده‌اند. وقتی وارد روستای اوره اطراف کوه کرکس می‌شوید از دیدنش وحشت‌زده می‌شوید. برش‌های عمیق بر پیکر کوه و عبور روزانه ده‌ها کامیون حمل سنگ فقط از این روستا سرسام‌آور است. خاک برخاسته از معدنکاری و برداشت سنگ روستا را پوشانده و درختان سبز به رنگ طوسی درآمده و خشک شده‌اند.
او هر گونه فعالیت اقتصادی که منجر به آسیب پایدار به محیط زیست را خلاف اصل 59 قانون اساسی دانست و گفت: این تخریب بی‌رحمانه کوه‌ها در سراسر ایران درحال وقوع و کرکس فقط یکی از آنهاست.
ویلاسازی در کوهستان
محمدی درباره پیامدهای جبران‌ناپذیر ساخت‌وساز در کوهستان گفت: مناطق کوهستانی ایران بیشتر ییلاقی بوده و در گذشته برای چرای تابستانی دام و باغ‌های میوه مثل سیب، گلابی و آلو به کار می‌رفت. مثلاً شمیران، لواسان، هراز و رودبار قصران دارای تنوع گونه‌های بسیار بودند وهمه این باغ‌ها در 40 سال اخیر از بین رفته‌اند. تنوع کشاورزی و دامداری سنتی نسبتاً هماهنگ با محیط زیست نابود شده و جایش را ساخت‌وسازهای بسیار گرفته است؛ خانه یا ویلاهای دوم و سوم اشخاص متمول. مردم برای سرمایه‌گذاری اقدام به تصرف بهترین مناطق برای ویلاسازی کرده‌اند. آب کشاورزی یا حیات‌وحش به سمت مصارف خانگی یا نگهداری باغ‌های بی‌صرفه ازلحاظ اقتصادی اختصاص یافته و آبها آلوده می‌شوند. 30-40 سال پیش در منطقه رودبارقصران و لواسان ده‌ها روستای کوچک بود که اخیراً به هم پیوسته و تبدیل به شهری طویل و ناپایدار شده‌اند. ویلاها، برج و مجتمع‌های 40-50 واحدی مناطق لواسان تا شمشمک و دیزین، آب رودخانه جاجرود که منبع مهم آب آشامیدنی ورامین و تهران است را صرف کارهایی غیراصولی می‌کنند و باعث آلودگی و ورود پساب به رودخانه جاجرود می‌شوند.
این کارشناس معتقد است آب تهران تقریباً آلوده است، زیرا شاهد تخریب کوه‌ها و تجمع انبوهی از زباله و فاضلاب‌های سمی پشت سد لتیان هستیم که ناشی از اقتصاد بیمار و ساخت‌وساز افراد سودجود برای سرمایه‌گذاری است.
وی تأکید کرد: الگوی ساخت‌وساز شمیرانات و شمال تهران الگویی برای اقصی‌نقاط کشور شده است؛ شهرهایی که اکثراً در دشت و نزدیک کوه‌ها هستند، دره‌های کوهستانی مثل اصفهان، کرمان، شهرکرد، تبریز، مشهد که به پایگاه‌های ساخت‌وساز سودجویان تبدیل شده‌اند. در دره هراز تا چشم کار می‌کند ویلا مشاهده می‌شود. 90 درصد ویلاها علاوه بر تخریب منابع طبیعی خالی از سکنه بوده و آب و انرژی فراوانی مصرف می‌کنند و کارکردشان فقط سرمایه‌گذاری اشتباه به واسطه اقتصاد بیمار است.