مدیریت منابع آب زیرزمینی و حفظ آبخوان‌ها، در 5 دشت بحرانی کشور اجرا می‌شود
راه اندازی «بازار آب» سمنان
مدیریت منابع آب زیرزمینی و حفظ آبخوان‌ها با راه‌اندازی «بازار آب» در دشت سمنان به صورت آزمایشی کلید خورد. اقدامی کاربردی که کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی را در اولویت قرار داده و قرار است پس از اجرای آزمایشی در دشت‌های بحرانی پنج استان یزد، اصفهان، البرز، قزوین و هرمزگان و سمنان، در دیگر دشت‌های بحرانی کشور نیز اجرایی شود. آن‌گونه که «محسن عسگری» مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سمنان می‌گوید: با توجه به محدودیت منابع آبی در استان سمنان، «بازار آب» یک سیاست تشویقی برای حفظ منابع آبی محسوب شده و به حفظ آبخوان‌ها کمک می‌کند.
وی در نشست تشریح «بازار آب» در آبخوان سمنان، نقاط مختلف کشور را نیازمند مدیریت منابع آبی دانسته و تأکید می‌کند: در فرایند «بازار آب» تلاش می‌شود مدیریت منابع آب زیرزمینی در دشت سمنان به عنوان یک دشت خشک و نیمه‌خشک محقق شود.
حفاظت از آبخوان‌ها
عسگری با اشاره به وجود 400 چاه در بخش‌های مختلف دشت سمنان می‌گوید: در فرایند بازار آب ضمن حفظ عملکرد در بخش کشاورزی و توجه به امنیت غذایی، آب مازادی که کشاورز از راه مصرف بهینه صرفه‌جویی کرده است، به بخش صنعت واگذار می‌شود و از این طریق گامی مهم برای حفظ آبخوان برداشته می‌شود. کشاورزان در طرح «بازار آب» می‌توانند با افزایش بهره‌وری، حداکثر ۱۰ درصد میزان مصرف آب خود را ذخیره و در این بازار عرضه کنند.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سمنان با تأکید بر اینکه عمده کشاورزان برای آبیاری محصولات خود از روش سنتی استفاده می‌کنند که هدررفت آب را به دنبال دارد، تصریح می‌کند: کشاورزان می‌توانند با بهبود روش آبیاری و همچنین استفاده از الگوی کشت در مصرف آب صرفه‌جویی کنند و علاوه بر حفظ کشت و داشتن عملکرد مطلوب در واحد سطح، سهمی نیز در «بازار آب» داشته باشند.
افزایش ارزش اقتصادی آب
اما طرح «بازار آب» با هدف مدیریت منابع آب زیرزمینی، در حالی در سومین دشت کشور (سمنان) آغاز شده که پیشتر این طرح به صورت نمونه و پایلوت در استان قزوین و شهرستان «خواف» واقع در استان خراسان رضوی، اجرایی شده و بررسی نتایج آن نیز نشان می‌دهد که «بازار آب» می‌تواند منجر به افزایش بهره‌وری و ارزش اقتصادی آب شود.
طرح «بازار آب» یا تجارت و مبادله آب به معنی فرایند خرید و فروش حقوق دسترسی به آب یا حقابه است که در کشورهای پیشرفته و توسعه یافته جهان نیز اجرا می‌شود. طرحی که اگر بخوبی اجرا شود، افزایش بهره‌وری اقتصادی، اصلاح الگوی کشت، جلوگیری از تخریب‌های زیست محیطی و توجه به مصرف بهینه آب به عنوان سرمایه خدادادی بدون جایگزین را به همراه خواهد داشت.
یکی از مراقبت‌هایی که در طرح «بازار آب» باید مورد توجه قرار بگیرد، این است که فعالیت کشاورزی، تولید محصولات و امنیت غذایی مورد تهدید قرار نگرفته و کاهش نیابد؛ در واقع طرح «بازار آب» باید فرصتی را فراهم کند تا کشاورزی سنتی به سمت کشاورزی مدرن سوق پیدا کرده و اجرای طرح منجر به توقف کشاورزی با تولید محصولات سودمند و راهبردی نشود.
صیانت از منابع آب
طبق گفته «سید محمد آهویی» مدیرکل دفتر اقتصاد و بهره‌وری آب به ایرنا، از اواسط دهه ۱۳۷۰ و پس از آن در دهه ۱۳۸۰ به دلیل کاهش منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی و همچنین رشد جمعیت و افزایش تقاضا برای اجرای طرح‌های توسعه در کشور، برنامه‌های مدیریت منابع آب کشور تا حدودی اصلاح و تلاش شد تا به جای سیاست‌های عرضه بی‌رویه آب، موضوع مدیریت توأمان عرضه و تقاضا در دستور کار قرار بگیرد.
وی می‌افزاید: از سال ۱۳۹۰ تاکنون نیز با توجه به کاهش شدید منابع آبی کشور و ارزیابی‌هایی که حکایت از فقر منابع آبی، افزایش اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی و تشدید فشار بر آبخوان، کاهش کیفیت آب و پیامدهای زیست محیطی و بروز مشکلات جدی در مدیریت آب کشور وجود داشت، موضوع صیانت از منابع آب در دستور کار قرار گرفت و تلاش شد برنامه‌هایی در جهت مدیریت تقاضا و مدیریت بهینه منابع آب اجرایی شود.
کاهش مصرف و افزایش بهره‌وری
طبق گفته مدیرکل دفتر اقتصاد و بهره‌وری آب، یکی از اهداف اصلی این پروژه، موضوع ارتقای بهره‌وری آب است که در مبادلات آبی بسیار محدودی در برخی مناطق پایلوت نیز انجام شده است؛ در همین راستا، ارزیابی‌های اولیه نشان می‌دهد که «بازار آب» می‌تواند نقش مؤثری در این زمینه ایفا کند.
آهویی، در مورد سازکار عملیاتی اجرای طرح «بازار آب» نیز می‌گوید: مالک چاه کشاورزی که دارای پروانه بهره‌برداری معتبر است و روی چاه کنتور هوشمند نصب کرده، می‌تواند در صورت رعایت الگوی کشت آب مازاد ناشی از صرفه‌جویی خود که در چهارچوب پروانه بهره‌برداری مجاز به برداشت آن می‌باشد، با قیمتی که در بازار تعیین می‌شود عرضه کند.
آهویی، با اشاره به نقش مؤثر «بازار آب» در صیانت از منابع آبی و ارتقای بهره‌وری در حوزه مصارف آب، می‌افزاید: در حال حاضر هزینه تمام شده انتقال آب از خلیج فارس برای صنایع فلات مرکزی در ازای هر متر مکعب حدود چهار دلار تمام می‌شود، اما با اجرای این طرح، صنایع می‌توانند با قیمتی کمتر، مازاد آب بخش کشاورزی ناشی از صرفه‌جویی را دریافت کنند و کشاورزان نیز می‌توانند ضمن افزایش بازده تولید محصول، مازاد آب خود را در بازار به فروش رسانده و از محل درآمد آن نسبت به ایجاد تمهیدات لازم برای کاهش مصرف آب و افزایش بهره‌وری اقدام کنند.
نحوه قیمت‌گذاری آب
طرح «بازار آب» در حالی قرار است در پنج دشت بحرانی کشور به صورت آزمایشی اجرا شود که به اعتقاد کارشناسان، این طرح مبتنی بر بررسی بهره‌وری کشاورزی و حفظ وسعت کشت است و در صورتی کشاورز می‌تواند در «بازار آب» فعالیت داشته باشد که سطح کشاورزی را حفظ کرده و کارشناسی در این بخش بر عملکرد کشاورز نظارت می‌کند. اما آیا سازکاری اساسی برای چگونگی اجرای این تصمیم و بررسی کارشناسی و دقیق آن وجود دارد؟ نکته مبهم دیگر درباره نحوه قیمت‌گذاری آب در طرح «بازار آب» است که در مناطق مختلف، قیمت‌ها مختلف بوده و حتماً میزان برداشت آب در محدوده مشخص و خاصی تعریف شود تا حداکثر ۱۰ درصد از میزان صرفه‌جویی را شامل شود.